İnformasiya texnologiyaları

İnformatika

“İnformatika” bir elm sahəsi kimi əsasən son onilliklərdə formalaşmışdır. İnformasiya və avtomatika sözlərindən yaranmış İnformatika (ingiliscə Informatics) terminini ilk dəfə fransızlar (1960-ci il) avtomatlaşdırılmış informasiya emalı sahəsini adlandırmaq üçün istifadə etmişlər. “İnformatika” elmi informasiya emalı proseslərinin (informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, dəyişdirilməsi, ləğvi və s.) kompyuter texnikası vasitələri ilə avtomatlaşdırılmasından bəhs edən elm sahəsi kimi formalaşmışdır.

İnformatika – hesablama texnikası vasitəsilə informasiyanın qəbulunu, saxlanmasını, ötürülməsini, avtomatlaşdırılmış məntiqi emalını öyrənən və bunların insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə tətbiqi ilə məşğul olan texniki elmdir.

ABŞ, Kanada və əksər ingilis dilli ölkələrdə bu elm Computer Science (kompyuter elmi) kimi də adlanır.

İnformatika elminin əsas tətqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompyuterləşdirilməsidir. Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qramatika və s. özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və digərləri təşkil edir.

İnformatikanın nəzəri əsasları:

informasiya;
alqoritm;
ehtimal nəzəriyyəsi;
riyazi statistika;
riyazi məntiq;
nəzəri proqramlaşdırma;
verilənlər bazası nəzəriyyəsi.

İnformatikanın əsasını təşkil edən bu elm sahələrini çox vaxt hadware (aparat), software (proqram). brainware (beyin) təminatları şəklində quruplaşdırırlar.

İnformatikanın predmeti:

1. Proqram təminatı (software).
2. Aparat təminatı (hardware).
3. Proqram və aparat təminatlarının əlaqəli işi.
4. İnsanla proqram təminatı və aparat təminatlarının qarşılıqlı əlaqələri.

İnformasiya (latınca informatio) ifadə olunma formasından asılı olmayaraq insanlar, canlılar, cansızlar, faktlar, hadisələr, proseslər və s. haqqında olan məlumat və biliklərdir. Biliklər isə müəyyən faktlar və onlar arasındaki asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnsanlar min illər ərzində çox boyük həcmli informasiyalar toplamış və onları müxtəlif üsul və vasitələrlə saxlamışlar.

İnformasiyalar yaranmasına, qəbul edilməsinə, ötürülməsinə, ifadə formalarına və vasitələrinə, istifadəsinə və s. görə müxtəlif cür qruplaşdırıla bilər. İnformasiyaları hər hansı əlifba simvollarının köməyi ilə ifadə etmək və onu digər əlifbaya da keçirmək olar.

İnformasiyanın istifadəyə yararlı olması üçün aşağıdakı şərtlər ödənilməlidir İnformasiyanın xassələri:

tamlıq (tam şəkildə təsvir olunmalıdır);
həqiqilik (həqiqi situasiyanı əks etdirməlidir);
qiymətlilik (ucuz başa gəlməlidir)
faydalılıq (istifadəçi üçün vacib olmalıdır);
təzəlilik və ya aktuallıq (cari vaxtda vəziyyəti əks etdirməlidir);
anlamlilıq (istifadəçinin başa düşdüyü dildə göstərilməlidir).

İnformasiya hal-hazırki və potensial sahibinə hər-hansı sahədə (maddi, siyasi, hərbi) mənfəət gətirirsə, bu informasiya qiymətli informasiya sayılır. Informasiyanın qorunması informasiyanın itirilməsi, dəyişdirilməsi, silinməsi ehtimallarının qarşısını alır.

İnformasiyanı ölçmək üçün ən minimal informasiya vahidi kimi bit (ingiliscə binary digit sözundən) qəbul edilmişdir. Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük informasiya ölçü vahidləri işlədilir: Tipinə görə informasiya iki yerə bölünür: ədədi və analoq (fasiləsiz, məs. bədənin trmperaturu, musuqi, abtomobil mühərriki).

İnformasiya vahidi: bit

Kompyuterdə informasiya vahidi: bayt

1 bit = 0 və ya 1;
1 bayt = 8 bit;
1 Kbayt = 1024 bayt;
1 Mbayt = 1024 Kbayt; 1000 000 bayt = 106 bayt
1 Gbayt = 1024 Mbayt; 1000 000 000 bayt = 109 bayt
1 Tbayt = 1024 Gbayt. 1000 000 000 000 bayt = 1012 bayt

Kompyuterdə informasiya ikili say sistemi vasitəsilə kodlaşdırılır. Kodlaşdırma bir əlifbanın simvollarının digər əlifbanın simvolları ilə təsvir edilməsidir.

İkili say sistemi: 0, 1
Onluq say sistemi: 0,1,2 ... 9
Rum say sistemi: I, II, III, IV ... X, ...C (yüz), ...
16-lıq say sistemi və s.

İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur. “Verilənlər” (ingiliscə data) texniki vasitələrlə saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır.

İnformasiya texnologiyası (İT) – informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması proseslərinin ağırlığını azaltmaq, onların etibarlığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, emalı, saxlanması, ötürülməsini təmin edən və texnoloji zəncirdə birləşdirən metodlar, istehsal prosesləri və texniki-proqram vasitələri toplusudur. Informasiyalaşma – kompyuterlərin və informasiya texnologiyalarının həyatın bütün sahələrinə kütləvi tətbiqidir.

Təhsilin informasiyalaşması – təhsilin nəzəri və praktiki araşdırmalarla təmini, eləcə də tərbiyənin və tədrisin psixi-pedoqoji realizasiyasına istiqamətlənmiş müasir, yeni informasiya texnologiyalarından istifadə prosesidir. Müasir informasiya texnologiyaları – müasir kompyuter texnikasına əsaslanaraq informasiyanın yığılmasını, saxlanmasını, emalını və ötürülməsini təmin edən müasir texniki vasitələr və riyazi-kibernetik metodlar yığımıdır.

İnformasiya resursları – elektron hesablama maşınlarında (EHM) xüsusi təşkil və emal edilmış, istehsalatda, texnikada, cəmiyyətin idarəçiliyində istifadə olunan informasiyadır. Başqa sözlə, informasiya texnologiyaları vasitəsilə yaradılan və emal edilən informasiyadır.

İnformasiya cəmiyyəti – elə cəmiyyətdir ki, burada əhalinin böyük hissəsi müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə informasiyanın, ən əsası isə onun ali forması olan biliyin istehsalı, saxlanması, emalı və ötürülməsi ilə məşğul olur.

İKT (İnformasiya kommunikasiya texnologiyaları, Information and Communication Technologies) – informasiyanın əldə edilməsi, emalı, saxlanması və ötürülməsi məqsədilə proqram-texniki vəsaitlərin, istehsalat proseslərinin və metodlarının yığımıdır. İKT-yə aiddir İnformasiya prosesləri – hər-hansı nəticə əldə etmək məqsədilə informasiya üzərində aparılan əməliyyatlar ardıcıllığı yığımıdır. Əsas informasiya proseslərinə aiddir: informasiyanın axtarışı, seçimi, yaradılması, saxlanması, ötürülməsi, kodlaşdırılması, emalı və qorunması. Kodlaşma – bir əlifbanın simvollarının digər əlifbanın simvolları ilə əvəz olunması.

Kompyuterin quruluşu

Kompyuter informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmış yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş universal qurğudur.

İlk kompyuterlər XX əsrin 40-ci illərində Böyük Britaniyada, ABŞ-da, bir neçə il sonra keçmiş SSRİ-də yaradılmış və ilk növbədə hesablama proseslərini avtomatlaşdırmaq üçün istifadə edilmişdir. Kompyuter aşağıdakı qurğulardan təşkil olunmuşdur: sistem bloku, manitor, klaviatura, manipulyator “maus”.

Əlavə qurğular (periferiya qurğuları): çap qurğusu, skaner, modem, rəqəm videokamerası, səs gücləndiriciləri və s.

Kompyuterlər portativ variantda da istehsal olunur – “bloknot” (notebook). Burada sistem bloku, monitor və klaviatura bir korpusda qurulur: sistem bloku klaviaturanın altında, monitor isə klaviaturaya qapaq şəklində hazırlanır. Kompyuter aşağıdakı qurğulardan təşkil olunmuşdur: sistem bloku, manitor, klaviatura, manipulyator “maus”. Əlavə qurğular (periferiya qurğuları): çap qurğusu, skaner, modem, rəqəm videokamerası, səs gücləndiriciləri və s.

Kompyuterlər portativ variantda da istehsal olunur – “bloknot” (notebook). Burada sistem bloku, monitor və klaviatura bir korpusda qurulur: sistem bloku klaviaturanın altında, monitor isə klaviaturaya qapaq şəklində hazırlanır.

Manitor – kompyuterdə olan informasiyaya baxmaq üçün istifadə olunur. Klaviatura – kompyuterə məlumatı (verilənləri və əmrləri) daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur. Klaviaturanın köməyi ilə maşina istənilən simvolları (rəqəm, hərf, heroqriflər və s.) daxil etmək mümkündür.

Printer – kompyuterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür. İnformasiyanın çıxışa verilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür. Simvollu və ya qrafiki. Simvollu printerlər sətrdəki ayrı-ayrı simvolları bütöv şəkildə çap başlığına ötürür. Qrafiki printerlərdə məlumat simvollar şəklində deyil, ayrı-ayrı nöqtələr şəklində çıxışa ötürülür. Vahid uzunluqda (1 dyümda) olan nöqtələrin sayı printerin imkanlarını göstərir. Kağız üzərində şəklin qeyd edilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür: zərb ilə və zərbsiz çap qurğuları.

Skaner – fərdi kompyuterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn və şəkilli məlumatları kompyuterə daxil etmək üçündür. Skaner məlumatı qrafiki formada oxuyur və maşının yaddaşına daxil edir. Daha sonra lazımi qrafiki redaktor proqramların köməyi ilə onu ikilik koda çevirərək disklərə və ya çap qurğusuna ötürülməsini təmin edir. Fərdi kompyuterlərə USB portu vasitəsi ilə qoşulur.

Multimedia qurğusu – informasiyanın emalı texnologiyası olub, mətni, səsi, qrafiki, şəkli və animasiyanı kompyuter sistemində tam şəkildə birləşdirir.

Meynfreym – ümumi məqsədli universal elektron-hesablama maşınıdır. 70-ci illərdə dünya kompyuter parkının böyük hissəsini meynfreym kompyuterləri təşkil edirdi. Fərdi kompyuterin inkişafı ilə əlaqədar olaraq meynfreymlərin tətbiq sahələri azalmağa başladı. Buna baxmayaraq bu kompyuterlərdən müdafiə, maliyyə və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. Meynfreym kompyuterləri böyük, mürəkkəb hesablamalar aparmaqla yanaşı özünə çoxlu sayda terminal birləşdirir. Təyyarə və qatarlara sərnişin biletlərinin satışını mərkəzləşdirilmiş qaydada ilə həyata keçirən hesablama sistemlərində meynfreymlərdən istifadə olunur. Meynfreym kompyuterlərin istehsalı ilə əsasən IBM firması məşğul olur. Bu cür kompyuterlərin qiyməti 1 milyon dollar dəyərində olur.

Superkompyuter – çox prosessorlu elektron-hesablama sistemidır. İlk supekompyuter amerikalı mühəndis-elektronçu Seymur Krey tərəfindən 1975-ci ildə yaradılmışdır. Superkompyuterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə milyard əməliyyatlarla ölçülür. Superkompyuterlərdən aerodinamika, seysmologiya və nüvə fizikasında bir çox məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Superkompyuterlərdə çoxsaylı mikroprosessorların paralel işlənməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlığı əldə etmək olur. Superkompyuterlərin qiyməti təqribən 100 milyon dollarlarla ölçülür.

Sistem bloku təşkil olunmuşdur:

Ana plata (mərkəzi prosessor, kontrollerlər, əməli yaddaş (RAM), keş-yaddaş, akkumulyator batareyaları);
Prosessor;
Proceccorları qurmaq üçün adapterlər;
Yaddaş modulu;
Daimi yaddaş (Winchester, ROM);
Disketləri (floppi) oxuyan qurğu;
CD-ROM (Conpact Disk – Read Only Memory);
Səs platası;
Qida bloku.

Prosessor – hesab və məntiqi əməliyyatların, proqramların yerinə yetirilməsi proseslərini idarə edən qurğudur. Prosessorun sürəti takt tezliyi, saniyədə taktların sayı, yəni saniyədə əməliyyatların sayı ilə təyin edilir. Məsələn, 40Mhs – saniyədə 40 milliyon əməliyyat, 1000Mhs=1GHs. İlk kütləvi fərdi kompyuter İBM firması tərəfində buraxılmışdır.

Yaddaş quruluşu

Əmr və verilənləri yadda saxlamaq üçün yaddaş qurğularından istifadə olunur. Yaddaş qurğuları funksiyalarına görə müxtəlif olurlar:

Əməli yaddaş qurğusu (Random Access Memory – RAM, память с произвольным доступом или оперативное запаминающее устройство – ОЗУ) – ixtiyari müraciətə malik yaddaş olub, kompyuter və digər qurğularda informasiyanın oxunması və yazılmasını təmin edən yaddaş. Konmüter söndürüldükdə ƏYQ-da saxlanılan verilənlər silinir.

Daimi yaddaş qurğusu (Read Only Memory – ROM, постаянное запаминающее устройство – ПЗУ) – yalnız oxumaq üçün istifadə olunan yaddaş olub, kompyuterdəki bütün fayllar, qovluqları özündə saxlayır. İlk dəfə 1973-cü ildə İBM 3340 sistemin yaddaşında yaradılıb.

Disketləri (floppi) oxuyan qurğu (Накопитель на дискетах) – ilk dəfə 1971-ci ildə El Şuqart tərəfindən San-Xose-də İBM-in laboratoriyasında İBM System/370 seriyalı maşınlara tətbiq edilmişdir. Virtual yaddaş – kompyuter tərəfindən yerinə yetirilən proqramin ölçüsü ƏYQ-nun ölçüsündən böyük olduqda istifadə olunan müvəqqəti yaddaş. Məsələn, kompyuterin ƏYQ-nun ölçüsü cəmi 32 Мбайт olduğuna baxmayaraq o, 4 Qbayta qədər virtual yaddaşdan istifadə edə bilər. Keş-yaddaş – verilənlərin məntiqi xəzinəsi. Kompyuter sorğu göndərərkən dinamik yaranır. Soruşulan adlarin təyini zamanı istifadə olunan vaxtı optimallaşdırmağa kömək edir. Bufer-yaddaş – ƏYQ-da yerləşir, verilənlərin bir yerdən başqa yerə koçürülən zaman müvəqqəti saxlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Yaranma tarixinə görə informasiyanı saxlamaq üçün istifadə olunan sistemlər dövrlərə bölünür:

– perfokart və perfolent;
– maqnit lentlər, barabanlar, disklər;
– disketlər, CD, DVD, maqnitooptik disklər;
– yaddaş kartlar: Compact Flash, Memory Stick, Secure Digital.

WINDOWS XP əməliyyat sistemi

Əməliyyat sistemləri (ƏS) – istifadadəci ilə kompyuter arasında dialoq yaratmaq, aparat və resursları idarə etmək və digər funksiyaları yerinə yetirmək üçün istifasə olunan proqramlar paketidir.

Əməliyyat sistemlərinə aşağıdakı altsistemlər daxildir:

o Qurğuların idarəedilməsi
o Faylların idarəedilməsi
o Kompyuterin yaddaşının idarəedilməsi
o Proqramların idarəedilməsi

MS-DOS, OS, BeOS, UNIX, LINUX, FreeBSD, VMS, Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows NT, Windows XP və s. əməliyyat sistemləri vardır.

Windows ƏS ilk dəfə 1985-ci ildə Microsoft firması tərəfindən buraxılmışdır. 1987-1989 illərdə Windows sistemində işləyən çoxlu sayda güclü və rahat proqramlar yaradıldı. Məsələn, Windows üçün Microsoft Word, Excel, Aldus PageMaker və s. Bu proqramların yayılması istifadəçilər arasında Windows sisteminin populyarlığının artmasına səbəb oldu. 1990-cı ildə yaradılmış Windows 3.0 versiyasından başlayaraq Windows müasir kompyuterlər üçün standarta çevrildi.

Windows – müasir kompyuterlərin istifadəsində yeni imkanlar açan bir sistem olub, proqramın yerinə yetirilməsi üçün rahat şərait yaradır.

Windows-un hər bir proqramı heç olmasa bir pəncərəyə malikdir. Bu pəncərə istifadəçini həmin proqram ilə işləməyə şərait yaradır. Windows sistemində manitorun ekranı «işçi masa» kimi təqdim olunur ki, bu masada (Рабочий стол) həmin anda işləyən proqramların pənсərələri yerləşmiş olurlar. Proqram kiçik təsvir (düymə) şəklində də göstərilə bilər ki, bu təsvir çox zaman «ikonka» adlanır. Təbii ki, hər hansı proqram (pəncərə) kiçik təsvir şəklində yığıla və yenidən normal vəziyyətə gətirilə bilər. Bu imkan Windows sistemində işləyərkən ekranın informasiya həcminin artmasına səbəb olur. Manipulyatordan istifadə isə Windows-da işləyən istifadəçilərin işini xeyli asanlaşdırır. İnteqrasiya mühütü üçün xarakterik olan mətn və qrafik redaktorlar, verilənlər bazası və s. kimi proqramlara malik olmaqla yanaşı Windows sistemi öz şəxsi proqramlarını yaratmağa imkan verən geniş proqram interfeysini dəstəkləyir.

Windows əməliyyat sistemlərinin üstün cəhətləri:

• Yüksək etibarlılığı və asan idarə olunması.
• Aparat vasitələrinin yoxlanması.
• İnternetə böyük daxili inteqrasiya.
• İstifadənin yüngüllüyü və rahatlığı.
• Eyni zamanda bir-neçə proqramdan istifadə mümkünlüyü.
• Bir mətndə bir-neçə şrifdən istifadə mümkünlüyü və s.
• Bir proqram başqa proqram vasitəsilə təşkil olunmuş verilənlərə müraciət edə bilər (DDB-Dinamic Data Exchange).
• Multimediya prinsipini saxlayır. Windows vasitəsilə musiqi səsləndirmək, videokameraya baxmaq, animasiyalara baxmaq olar.

Proqram – konkret məsələnin (mətnin redaktəsi, mühasibat uçotu və ya verilənlərin idrə edilməsi) həllini təmin edən kifayət qədər tam kompyuter təlimatları yığımıdır. Proqramlara çox zaman əlavələr də deyirlər. Üç cür proqram mövcuddur: sistem proqramları, tətbiqi priqramlar, alqoritmik dillər proqramı.

Sistem proqramları – əməliyyat sistemləri, müxtəlif translyatorlar, drayverlər, xidməti (servis), konvertasiya (şrifdin dəyişilməsi) və s. proqramlar.
Tətbiqi priqramlar – hər hansı bir məsələnı həll etmək üçün istifadə olunur (mətn redaktorları, elektron cədvəllərlə işləmək üçün proqramlar, verilənlər bazaları, tərcümə proqramları, kompyuter qrafikası, arxiv proqramları və s.). Tətbiqi priqramlar özləri də tiplərə bölünürlər: Əsas tətbiqi priqramlar və köməkçi proqramlar (utilitlər). Utilit – konkret işi görən və ofis proqramlarına daxil edilən xüsusi proqramdır.

Tətbiqi proqram paketi (TPP) – istifadəçinin müəyyən sinif məsələlərini həll etmək üçündür. Bu proqram paketləri istifadəçinin aşağıda göstərilən işlərini yerinə yetirir.

mətnlərin emalı (Leksikon, ChiWriter, Word və s.)
elektron cədvəllərin emalı (Excel, Lotus və s.)
verilənlər bazasının idarəsi (Fox Pro, Paradox, Access və s.)
kommunikasiya (Internet Explorer, Netscape Communicator)

Köməkçi proqramlar (utilitlər):

Graph proqramı – rəqəmləri qraf şəklində göstərir.
Organization Chart – müxtəlif sxemlərin yaradılmasında, məsələn təşkilatın struktur sxeminin yaradılmasında istifadə olunur.
Equation Editor – müxtəlif riyazi ifadələrin yazılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.
WordArt – loqotip və sərlovhələr üçün nəzərdə tutulmuş rəqəm və sozləri müxtəlif formalarda təqdim edir.
ClipArt Gallery – müxtəlif şəkillər daxil edilmiş kataloqlara baxış keçirmək və sənədə istənilən təsviri daxil etmək mümkündür.
Digər utilitlər: simvollar cəvəli, WordPad, Paint, Bitmap İmage, Calendar Control, MS Equation.3, MS PhotoEd.3 və s.

Alqoritmik dillər proqramı – hər-hansı proqrqm dili üçün nəzərdə tutulmuş proqramlar.

Digər proqramlar da mövcuddur. Məsələn, Kompyuter oyunları. Bu tip proqramlar kompyuter qurğularını test etmək üçün ən yaxşı üsuldur. Belə ki, işdə yüksək surət, daha çox yaddaş və yaxşı qrafika tələb edir.

Təhlükəsizlik

Təhlükəsizlik, şəbəkədə kompyuterlərin və verilənlərin zədələnmələrdən və itkilərdən qorunması sistemidir. Bu zaman yalnız müəyyən səlahiyyətə malik istifadəçilərə ümumi fayllara müraciət etməyə icazə verilir.

Kompyuter dünyasında təhlükəsizlik anlayışı 3 aspekti əhatə edir:  identifikasiya (hansı informasiyalar və kim tərəfindən sizə göndərilir)  konfidensiallıq (sizin informasiyanızın üçüncü şəxs tərəfindən oxunmayacağına əminlik)  bütövlük (göndərilmə vaxtı sizin informasiyalarınızın dəyişdirilməsinin və təhrif olunmasının qarşısının alınması).

Elektron imza

Elektron imzanın istifadə olunma məqsədi: 1. Göndərənin həqiqi olması. 2. Hər iki tərəfin verilənlər mübadiləsi zamanı əlaqələndirilməsi. 3. İnformasiyanın həqiqi olması. 4. Təsdiq olunmalıdır ki, ötürülmə zamanı verilənlər dəyişdirilməyib. Elektron imzada çox zaman Kerberos protokolundan istifadə edilir. Adı yunan mifologiyasında Aid adlanan kölgələr şahlığının girişini qoruyan üçbaşlı itin adından götürülmüş Kerberos protokolu üç hissədən ibarətdir: klient, server, vasitəçi (proxy). Vasitəci kimi açarların paylanması mərkəzi KDS iştirak edir.Kompüter texnologiyalarının inkişaf etməkdə olduğu dünyada informasiya təhlükəsizliyi məsələsi getdikcə daha vacib məsələ kimi ortaya çıxmışdır. Məlumat mübadiləsi zamanı ötürülən informasiyanın təhlükəsizliyinin qorunması çox mühüm məsələdir. Dövlət orqanları ilə müxtəlif əməliyyatlar həyata keçirərkən vətəndaşların şəxsi məlumatlarının üçüncü tərəfin ələ keçirməməsi üçün təhlükəsiz şəbəkələr getdikcə daha çox yayılır. Bundan başqa elektron əməliyyatların həyata keçirilməsi zamanı vətəndaşın kimliyinin ayırd edilə bilməsi də təhlükəsizlik qədər vacib məsələdir. Bütün qeyd olunanlar isə elektron imzanın zəruriliyini ortaya çıxarır.

Elektron imza ideyası 20-ci əsrin 70-80-cı illərdə meydana gəlib və əsas mahiyyəti informasiyanı hazırlayan şəxsin həqiqiliyinin yoxlanılması və 3-cü tərəfə (məhkəmə, internet market və s.) bu informasiyanı yaradan şəxsi müəyyən etməsinə imkan yaratmaqdır.

Hal-hazırda elektron imzanı tətbiq edən ölkələr digərlərinə nisbətən daha inkişaf etmiş hesab olunur və həmçinin belə ölkələrdə inkişaf daha da dinamik baş verir.

Bu gün elektron hökumətin əsas atributlarından sayılan elektron imza Azərbaycanda da uğurla tətbiq edilməkdədir. “Elektron imza və elektron sənəd haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildikdən sonra “elektron imza”nın reallaşdırılması mərkəzi icra orqanı kimi Nəqliyyat, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinə tapşırıldı.

Bu Fərmandan irəli gələrək hazırda fəaliyyət göstərən Sertifikat Xidmətləri Mərkəzinin əsas vəzifəsi Ali SXM kimi digər SXM-lərə nəzarət funksiyasını həyata keçirmək, onların Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun fəaliyyət göstərdiyini, düzgün proqram təminatından istifadə etməsini və s. yoxlamaqdan ibarətdir. 2011-ci ilin sentyabr ayından rəsmi olaraq fəliyyətə başlayan Mərkəz əhalinin müxtəlif təbəqələrinə, yəni adi vətəndaşlara, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərə, həmçinin dövlət qulluqçularına xidmət göstərir. Elektron imza xidmətlərini operativ şəkildə təmin etmək məqsədilə Bakı şəhərinin əsas mərkəzi poçt şöbələri və filiallarında, həmçinin ölkənin regionlarındakı poçt şöbələrində Qeydiyyat Mərkəzləri təşkil olunmuşdur.

Vətəndaşlara operativ şəkildə elektron imza xidmətlərini təşkil etmək, həmçinin onları maraqlandıran sualları cavablandırmaq məqsədilə Mərkəzin mütəxəssisləri tərəfindən www.e-imza.az saytı hazırlanmışdır. Sayt vasitəsilə vətəndaşlar Mərkəzin fəaliyyəti ilə yanaşı, elektron imzadan istifadə qaydaları, müxtəlif təlimatlar, öz sertifikatları haqqında ətraflı məlumat əldə edə bilərlər.

Bu gün respublikamızda elektron imza sisteminin tətbiqi və dövlət orqanlarında elektron xidmətlərin göstərilməsi gələcəkdə ölkəmizin dünya informasiya sisteminə, Avropaya inteqrasiyasını daha da sürətləndirmiş olacaq.

Kompyuter şəbəkələri

İnformasiyanın əldə olunması, ötürülməsi və istifadəçilərin mövcud informasiyadan birgə istifadəsini təmin etmək üçün kompyuter şəbəkələrinin olması vacib şərtdir. Kompyuter şəbəkələri – rabitə xətləri və xüsusi proqram təminatı ilə bir-birilə əlaqəli komputerlər və perferiya avadanlıqları sistemindən ibarətdir. Məsafədən asılı olaraq, rabitə xətləri olaraq kabeldən, telefon xətlərindən, radiorabitədən, peyk rabitəsindən və optik lifli xətlərdən istifadə olunur.

Kompyuter şəbəkələrinin iki tipi: lokal və qlobal kompyuter şəbəkələri geniş yayılmışdır. . Qlobal kompyuter şəbəkələri WAN (Wide Area Network) – bir-birlərindən çoğrafi uzaq (yer kürəsinin istənilən hissəsindəki) kompyuterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Rabitə vasitəsi olaraq əsasən yüksək sürətli telefon və peyk rabitəsindən istifadə olunur. Qlobal kompyuter şəbəkələri əsasən klient server texnologiyası əsasında fəaliyyət göstərir. Şəbəkənin proqram təminatı əsasən iki hissədən idarət olur: Klient və Server.

Qlobal şəbəkədə informasiyanın saxlanılmasından asılı olaraq informasiyanın işlənməsi mərkəzləşmiş və paylanmış şəkildə həyata keçirilir. Məs: RinNet şəbəkəsində informasiya ehtiyatı Rusiyanın mərkəzi rayonlarının tədris müəssisələrinin serverlərində paylanmış şəkildə yerləşmişdir və informasiyanın işlənməsi olaraq paylanmış şəkildə həyata keçirilir.

Ən böyük qlobal kompyuter şəbəkəsi İnternet kompyuter-informasiya şəbəkəsidir. Internet özündə milyonlarla kompyuteri birləşdirən, kompyuter şəbəkələrinin ümümdünya toplusudur. Qlobal kompyuter şəbəkəsində rabitə vasitəsi olaraq yüksək səviyyəli telefon və peyk rabitəsindən istifadə edilir. Klient-server texnologiyası əsasında işləyir. Lokal kompyuter şəbəkələri LAN (Local Area Network) bir muəsissə daxilində fəaliyyət göstərir və informasiya mübadiləsinə, informasiya və perferiya avadanlıqlarından birgə istifadəyə şərait yaradır. Şəbəkədə kompyuterlər kompakt şəkildə yerləşdirilir.

Lokal şəbəkədə əlaqə əsasən kabel və qismən lazer, infraqırmızı və radio şüalanma vasitəsilə həyata keçirilir və informasiya mübadiləsinin sürəti istifadə olunan rabitə vasitələrinin texniki göstəricilərilə müəyyən olunur.

Korporativ şəbəkə lokal şəbəkəyə aid olub, hər-hansı təşkilat daxilindəki kompyuterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, təşkilata aid binalar müxtəlif şəhərlərdə yerləşə bilərlər.

Alqoritmlər

Alqoritm – qarşıya qoyulan məsələni həll etmək üçün yerinə yetirilməsi vacib olan əməliyyatlar ardıcıllığıdır. Alqoritm 783-850 ci illərdə Xorezmdə (indiki Özbəkistanda şəhər) yaşamış Məhəmməd ibn Musa əl-Xorezminin adından götürülmüşdür. Əl-Xorezmi tərəfindən ilk dəfə cəbrin dörd əməl qaydası təsvir edilmişdir. Alqoritmin təsvir üsulları: mətn, qrafik (blok-sistem), cədvəl, proqram (hər-hansı proqramlaşma dilində) şəklində mümkündür.

İstənilən alqoritm ilkin verilənlərə malik olur ki, bu verilənlər əsasında nəticə əldə edilir. İstənilən alqoritm 4 əsas xüsusiyyətə malikdir:

Diskretlik – alqoritm sonlu sayda addımlardan təşkil olunmalıdır.
Müəyyənlik – alqoritmdə bütün əməliyyatlar birmənalı olmalıdırlar.
Nəticəsi olan – alqoritmin həlli nəticənin əldə edilməsinə səbəb olur.
Kütləvilik – alqoritm müəyyən sinif məsələlərin həllində tətbiq edilməlidir. Alqoritmdə ilkin verilənlər dəyişdikdə nəticə dəyişmiş olur.

Alqoritmlər üç növ olur: xətti, budaqlanan, dövrü. Çox zaman bir alqoritmdə hər üç növ tətbiq edilir. Riyaziyyatda və informatikada məsələnin həllinin alqoritmi yerinə yetirilibsə, məsələ qismən həll edilmiş sayılır. Alqoritmin təsvir üsulları:

Mətn şəkildə;
Qrafik – blok-sxem;
Cədvəl;
Proqram (alqoritmik dil).

Alqoritm ayrı-ayrı ədədlərlə yox, verilmiş hər hansı obyektlərlə işləyir. Proqramlaşdırmanın əsas obyekti dəyişəndir. Məsələn, x adlı dəyişənə 5 qiymətinin mənimsənilməsini belə müəyyən etmək olar: x : = 5 yazılır və x = 5 olur.

Proqramlaşdırmada məsələni alqoritmləşdirməkdən qabaq aşağıdakı addımlar yerinə yetirilməlidir:

1. Məsələnin riyazi qoyuluşu:

Nə verilir – ilkin verilənlərin sadalanması;
Nə tələb olunur – nəticələrin sadalanması ;
İlkin verilənlərin məhdudiyyət şərtləri.

2. Riyazi model: nəticələri almaq üçün lazım olan bütün qayda və qanunlar.

3. Həll metodu: riyazi modelin optimal istifadə olunması.

Massiv – bir adla adlandırılmış nizamlanmış kəmiyyətlər yığımıdır. Massivin hər bir elementinə müraciət onun öz nömrəsi ilə olur. Yəni hər bir elementin öz nömrəsi var. Bu nömrəyə massivin indeksi deyilir. Hər elementin massivdə vəziyyəti onun indeksi ilə müəyyən olunur. Buna görə də massiv nizamlanmış olur.

Kompilyasiya və interpretasiya – Translyasiyanın iki qaydası var: interpretasiya və kompilyasiya. İnterpretasiya – şifahi tərcüməyə oxşayır. Giriş proqramının hər bir təlimatı tərcümə olununur və yerinə yetirilir. Bu qaydada təkrar təlimatlar hər dəfə kodlaşdırılır. Kompilyasiya isə yazılı tərcüməyə bənzəyir. Prqram yerinə yetirilmətədən qabaq proqramın bütün tərjüməsi yığılır. İnterpretasiya böyük çevikliyə malik olmaqla asan realizə olunur. Kompilyasiya isə daha effektif proqram yaradır.

Prqramçı isə proqramlaşdırma dillərini bilməklə, qarşıya qoyulan məsələnin kompyuterdə həllini həyata keçirmək üçün proqram yazır və onu kompyuterdə yerinə yetirir. Proqramlaşmanın bütün dilləri verilənlərin aşağıda göstərilən tipləri ilə işləri ilə ışləməyə imkan verilir:

Tam ədədlər;
Məntiqi ədədlər;
Həqiqi ədədlər;
Simvollar;
Mətn tipli ədədlər;
Birtipli verilənlər cədvəli;

Alqoritmin kompyuterin başa düşməsi üçün proqramlaşdırma dillərindən istifadə edilir. Məsələ həll edərkən əvvəlcə yerinə yetiriləcək əməliyyatların alqoritmi tərtib edilir, daha sonra bu əməliyyatlar hər-hansı alqoritm (proqramlaşdırma) dilində əmrlər şəklində yazılır. Tərtib olunmuş proqram xüsusi əlavələr (translyator proqramlar) vasitəsilə yerinə yetirilir və ya maşın koduna çevrilir. Proqramlaşdırma dili süni dil olub, təbii dillərdən məhdud sayda sözlərin olması ilə fərqlənirlər. Bu dillərlə hazır proqramlar deyil, yalnız proqramın mətni yaradılır. Proqram dilini kompyuterin başa düşdüyü maşın dilinə çevirmək üçün translyatorlardan (translator – tərcüməçi) və kompilyatorlardan (compiler – tərtibatçı) istifadə edilir. Hər bir proqramlaşdırma dilinin öz translyatoru (kompilyatoru) olur.

Proqram dilləri

Assembler – bu proqeam vasitəsilə effektiv və kompakt proqramlar yaradılır. Assemblerlərdən sistem proqramlarının, drayverlərin, kompyuterin aparat resurslarına müraciət üçün və s. proqramların yaradılmasında istifadə edilir.

Fortran – 50-ci illərdə Cim Bekus tərəfindən yaradılmış ilk kompilyasiya dilidir. Bu dildən hal-hazırda da bütün dünyada istifadə edilir. 2000-ci ildə Fortranın yeni versiyası yaradılmışdır: F2k.

Cobol – 60-cı illərdə yaradılıb, iqtisadi sahədə, biznes məsələlərin həllində istifadə edilir. Bu proqramın operatorları adi ingilis cümlələrinə çox bənzəyir.

Pascal– 70-ci illərdə Niklaus Birt tərəfindən yaradılıb, Alqol dilinə daha çox oxşayır.

Basic – populyarlığına görə dünyada birinci yerdədir. Bu dil üçün kompilyator və interpretatorlar mövcuddaur. 60-cı illərdə yaradılmışdır və öyrənilməsi sadədir.

С Bel laboratoriyasında yaradılmışdır və assembler dilini əvəz etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Assemblerdən fərqli olaraq konkret tip prosessordan asılı deyil.

С++ – 1980-cı ildə Byar Straustrup tərəfindən yaradılmışdır. Proqramın imkanları proqramistin işinin məhsuldarlığını artırmış olur.

Java – 90-cı illərdəSan kompaniyası tərəfindən С++ proqram dili əsasında yaradılmışdır. Java С++ proqram dili əsasında əlavələrin işlənməsini sadələşdirir.

VB proqramlaşdırma dilləri

SQL (Structured Qquery Language) – sorğuların strukturlaşdırılmış dili olub, güclü riyazi nəzəriyyəyə əsaslanır və yazılar qrupunu idarə etməklə VB-nın effektiv işlənməsini yerinə yetirir. Praktiki olaraq SQL dilindən başqa hər bir VBİS-də, özünün unikal dili mövcuddur. VBİS-nin unikal dilini digər sistemlərə tətbiq etmək mümkün deyil.

İndi dünyada 5 VBİS istehsal edən kompaniya vardır: Microsoft (SQL Сервер), IBM (DB2), Oracle Software AG (Adabas), Informix и Sybase.

Internetdə proqramlaşma dilləri

PERL – 80-cı illərdə larri Uoll tərəfindən işlənmişdir. Bu proqramdan böyük həcmli mətn fayllarının effektiv işlənməsində, hesabatların generasiyasında və məsələlərin idarəsində istifadəsi nəzərdə tutulmuşdur. PERL-dən sətrlərlə, massivlərlə, ayrı-ayrı verilənlərlə, proseslərin idarəsində, system informasiyaları ilə işlərdə istifadə edilir.

HTML – web-səhifələrin hazırlanmasında iatifadə edilkən populyar dildir.

IP-telefoniya

İnternet şəbəkəsində xüsusi İnternet protokolları (İnternet Protokol – İP) əsasında hazırlanmış yeni texnologiyalar tətbiq edilir. İP-protokolu təkcə İnternet şəbəkəsində deyil, digər şəbəkələrdə də (lokal, korporativ, regional və s.) istifadə olunur. Bu şəbəkələrdə informasiyalar müxtəlif şəkildə (qrafik, mətn, musiqi, rəqəm və s.) ötürülür. Prinsip etibarilə diskret paket ötürülməsi üsulu ilə səs (danışıq) məlumatlarının ötürülməsi də mümkündür. Danışığın (səsin) bu üsulla – internet protokolları (paketləri) vasitəsi ilə ötürülməsi “İP-telefon” adını almışdır.

Beləliklə: IP-telefoniya – danışıq siqnallarının ötürülməsi üçün İnternetdən istifadə edilən texnologiyadır. Danışıq zamanı səs siqnalları (ifadə etdiyimiz sözlər) sıxılmış verilənlər paketinə çevrilir və bu verilənlər paketi İnternet vasitəsilə adresanta göndərilir. Ünvanına çatan verilənlər paketi yenidən orijinal səs siqnalına dekodlaşır. İP-telefoniya iki cür işləyir:

Kompyuterdən kompyuterə.
Kompyuterdən telefona.

İnternet-telefoniyada ötürücü xətt kimi İnternet kanallarından, IP-Telefoniya-da İnternet kanallarından və ya informasiyanın ötürülməsi üçün xüsusi ayrılmış rəqəmsal kanallardan istifadə edilir.

Xarici ölkələrdə isə İP telefonun digər abbreviaturalarından: VoİP-Voice over İP və “İnternet-telefon” terminlərindən istifadə edilir.

Son 2-3 il ərzində respublikamızın telekommunikasiya şəbəkəsində də İP telefon rabitəsindən istifadə edilir. Bütün bu amillər ondan xəbər verir ki, İP texnologiyası olduqca perspektivli bir informasiya verilişi sahəsidir. Əgər İP telefon rabitəsinin tarixinə nəzər salsaq görərik ki, onu tətbiq etmək üçün ilk cəhd 1983-cü ildə ABŞ-ın Massaçusets ştatının Kembric Universiteti tərəfindən göstərilmişdir. Həmin layihədə kompyuterlərin tərkibinə analoq səs siqnalına çevirərək paket şəklinə salan xüsusi avadanlıqlar daxil edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu layihə çərçivəsində Bolt Berankand Newman şirkətinin ABŞ-ın qərb və şərq hissələrində yerləşən ofisləri arasında İnternet şəbəkəsindən istifadə etməklə səs siqnal verilişinin təşkil olunmasına baxmayaraq, rabitə zamanı paketlərin itkisi və gecikməsi nəticəsində fasilələr yaranaraq səsin keyfiyyətini həddindən artıq aşağı salmışdır.

Mütərəqqi texnologiya olan İP telefonun kəşfi İsrailin Vokatel şirkətinə məxsusdur. 1995-ci ildə Vokatel şirkəti siqnalların rəqəm formasına çevrilməsində mövcud elmi nailiyyətlərin tətbiqi ilə kodek, kompyuter və İP protokolundan istifadə edərək internet şəbəkəsi ilə danışıq siqnallarının verilməsinə nail olmuşdur.1995-ci ildən başlayaraq İP telefon üçün səsin sıxılması prosesində iki - GSM və TrueSpeech (DSP Group İnc. Şirkəti), daha sonra isə SİP (Session İnitiation Protocol) protokolu təkmilləşdirildi. İP telefoniyaya maraq artıb.

Distant təhsil

Distant Təhsil – müəyyən məsafədən keçirilən təlim sistemidir. Distant təhsil oyrədən və oyrənən arasinda əlaqəni telekommunikasiya və komputer səbəkələri vasitəsi ilə operativ, muntəzəm dialoq, əks əlaqə əsasinda, uzaq məsafədən həyata kecirilən təhsil formasıdır.Distant təhsilin xarakterik xususiyyətlərinə həmcinin ceviklik, modulluluq, iqtisadi səmərəlilik, muəllimin yeni rolu, təhsilin keyfiyyətinə xususi nəzarət, təlimin xususiləsdirilmis vasitə və texnoloqiyalarindan istifadə və s. məsələlər aiddir.

Distant təhsildə informasiyalar öyrənənlərə cap materiallari, elektron materiallar, elektron dərslik, televerlişlər və s. formalarda təqdim edilir. Bu tədris informasiyalarinin kitablar, disklər, audio-video kassetlər kimi dasiyicilari vardir. Distant təhsildə tədris metodik kompleksdən, komputer, televizor, audio-video maqnitofon, multimedia texnikasi və s. kimi təlim vasitələrindən istifadə olunur. Təhsilin Distant forması müəyyən səbəbələr üzündən təhsilini artırmaq imkanı olmayan və yeni ixtisas almaq arzusunu həyata keçirə bilməyən potensial şəxslərə real təhsil imkanları yaradır. Distant təhsil ənənəvi təhsil formalarina nisbətən oyrənənlərin mustəqilliyini, fəalligini, suurlugunu, yaradiciligini optimal inkisaf etdirir.