İrəvanda kitab nəşri ədəbi-mədəni həyatın vacib tələbi idi...

İrəvanda kitab nəşri ədəbi-mədəni həyatın vacib tələbi idi... Müəllif: Ziyəddin Məhərrəmov

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dosenti, Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru.

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri bütövlükdə Azərbaycan ədəbi-bədii fikrinin, maarif və mədəniyyəti tarixində mühüm bir mərhələnin açılmasının, milli oyanışın canlanması ilə müşahidə olunmaqda idi.
 İrəvan xanlığının əhatə etdiyi ərazidə zəngin ədəbi mühitin olması, Zəmanəmizə gəlib çatan yazılı nümunələrin kifayət qədər qonşu dövlətlərin arxivlərində və kitabxanalarında saxlanılması, buradakı ədəbi mühiti özündə əks etdirən qiymətli əlyazmaların əksəriyyətinin erməni vandalları tərəfindən məhv edilməsinə baxmayaraq, əsasən məscidlərdə və mədrəsələrdə saxlanılan əlyazmalar yandırılmış, bir qismi isə indiyədək Azərbaycan tədqiqatçılarının üzünə bağlı şəraitdə saxlanılmışdır
İrəvan xanlığında və daha sonradan İrəvan quberniyası adlandırılan ərazidə Azərbaycan dilində kitab çapı alman İohan Qutenberq tərəfindən çap maşını ixtira ediləndən təxminən dörd əsr sonra İrəvan müsəlmanlarının XIX əsrin 80 –ci illərində kitab nəşri işinə başlanmışdır. Göstərilən təşəbbüs maarif və mədəniyyət yolunda öz ilkin bəhrələrini verməyə başlamışdı. İlk növbədə, “İrəvanilər” nisbəli yerli müəlliflərin İrəvan quberniyasından kənarda kitablarının çapına başlanıldı[2, “İrəvanilər” Çaşıoğlu, Bakı, 2000,səh.,3-10.] . Başqa dillərdə və ana dilində çap edilən kitablar iki qismə bölünürdü. Bu kitablar ərəb əlifbası ilə işləyən mətbəə, ana dilində şirift olmadığından müəlliflər öz əsərlərini başqa yerlərdə - Ermənistanın özündə deyil, Təbrizdə, Tiflisdə, Bakıda , Bağçasarayda ərəb-fərs dillərdə və digər dillərdə çap etdirməyə təşəbbüs göstərmişlər.
“İrəvan müsəlmanlarının gözlərini qəflət yuxusundan” açdıqları XIX əsrin 80-ci illəridən kitab nəşrinə başlamışdır(F.Köçərli, seçilmiş əsərləri, Bakı,1963.səh. 33. “Kəşkül”qəzeti, 20 aprel 1890.№ 104) İrəvanda azərbaycan dilində kitab çapına elə bu vaxtdan başlamıçdır. Bu təşəbbüs əsasən üç istiqamətdə genişləndirilirdi:1. Yerli müəlliflərin İrəvandan kənarda çap olunan kitabları Bu kitablar da iki qismə bölünür; başqa dillərdə və ana ailində çap olunan kitablar. Ərəb əlifbası ilə işləyən mətbəə, ana dilində şirift olmadığından müəlliflər öz əsərlərini başqa yerlərdə başqa dillərdə çap etdirməyə başlamışlar. Bu müəlliflər arasında doğulduqları və yaşadıqları yerin adını özlərinə məkani-təxəllüs kimi seçməsin üstünlük verirdilər. Bu müəlliflər bir çoxu “İrəvanilər” adı ilə formalaşmışdır. Kitab nəşri sahəsində ilk təşəbbüsü Molla Hüseyn İrəvani göstərmiş, onun 121 səhifəlik şəkilli 1888-ci ildə Təbrizdə daş basması ilə “Müseyibnamə” kitabı , bir il sonra Mirzə Ağa Əli həkimi İrəvaninin növhə və qəzəllərindən ibarət 239 səhifəlik divanı həm azərbaycan dilində, həm də fars dilində çap olunmuşdur. Onların əsərlərinin də çapı İrəvanda deyil, əsasən Təbrizdə, Tiflisdə, Bakıda, Bağçasarayda həyata keçirilmişdir. İrəvan məktəb müəllimlərindən Mirzə Qəmərlniski, Haşım bəy Nərimanbəyov, Şaxtaxtınski, Rəcəbov, Qazıyev, Məhəmmədov, Şəfibəyov, Sultanov və Mirzə Ələkbər Mirzazadənin yazdıqları I, II, III “Ana dili” kitabları 1907-1908-ci illərdə Tiflisdə “Qeyrət” mətbəəsində, Abbas Məmmədzadənin “Bədərəqətül-ətfal” kitabı 1911-ci ildə Bakıda Orucov qardaşladının elektrik mətbəəsində, Həsənzadə Mirzə Hüseyn İrəvaninin “Tamam əlifba”kitabı Tiflisin“Kultura” mətbəəsində(1913) çap olunmuşdur..
İrəvanda Azərbaycan dilində kitab nəşr edəbiləcək Güləmiryan, Edilson, Kultura və Luys mətbəələri mövcud olmuşdur. Bu mətbəələrdə kitab nəşri kimi xeyirxah bir işi 1914-cü ilə, bir qismi də 1917-ci ilədək davam etdirmişdir. Azərbaycan dilində 1917-1920-ci illərdə yalnız iki mətbəədə məcmuə və vərəqlər nəşr olunmuşdur. Biri qubernqtorun mətbəəsi, digəri “Bürhani- həqiqət” məcmuəsini çap edən mətbəə idi. Inqilabdan əvvəl təqribən bir qərinəyə yaxın müddətdə burada Azərbaycan dilində kitab çapının incəliklərini bilən, mədəni irsimizin zənginləşməsində, tərbiyəvi əhəmiyyətinə görə misilsiz olan bədii əsərlərin, tərcümə ədəbiyyatının, dərsliklərin, lüğətlərin, şeirlərin nəşrinə əhəmiyyət verən tanınmış üç nəşriyyat (M. Axundov, Ə.Hüseynov, İ. Xəlilov) işçisi var idi. İrəvan ədəbi mühitində yazıb-yaradanların əsərləri haqqında bibloqrafik məlumatlar Bakıda və İrəvanda nəşr olunan “Azərbaycan kitabı”nın (1963, 1982) birinci və ikinci cildlərinin[ 5,“Azərbaycan kitabı”nın (1963, 1982) birinci və ikinci cildləri] və “Sovet Ermənistanında Azərbaycan kitabı(1925-1985)” bibloqrafiyasında isə Irəvanda nəşr olunmuş Azərbaycan dilində kitabların ümumi sayı, adı, aid olduği nazirliklərin, baş idarələrin, təşkilat , idarə və müəssisələrin, yaradıcılıq birliklərinin, ayrı-ayrı görkəmli dövlət rəhbərlərinin, yazıçı, şair və ədəbiyyat xadimlərinin əsərləri , “Ədəbi Ermənistan” məcmuələrində verilən elmi-bədii əsərlərin, qərarların, qanunların, normativ aktların çapı əsasən təmin edilmişdir. Burada yerli müəlliflərin Irəvandan kənarda kitablarının çap olunması barədə müfəssəl məlumatlar verilmişdir. Inqilabdan əvvəlki dövrün “Azərbaycan kitabı”nın (1963)[5] birinci cildində əsasən öz əksini tapan müəlliflərin və onların kitabları barədə məlumatların bəziləri barədə yığcam məlumatla yanaşı, İrəvan ədəbi mühitində yaradıcılıqları ilə tanınan qələm sahiblərinin başqa dillərdən tərcümə etdikləri bədii əsərlərinin bir qisminin İrəvanda, bir qismini isə İrəvandan kənarda çap etdirildiyi diqqətə çatdıdılır. Daniş Mirzə Rzaxan İrəvani Daniş Hacı Hüseyn İrəvaninin oğludur. O, 1853-cü ildə Təbrizdə anadan olmuş, orada təhsilini başa vuraraq dövlət işlərində çalışmışdır. Diplomat kimi İran Dövlətinin Tiflisdə, Peterburqda, İstambulda konsulu və səfiri olmuşdur. Mirzə Rzaxan Daniş1899-cu ildə Lahə konfransında İran Dövlətini təmsil etmişdir. O, dünyada ümumi sülhün bərpa edilməsi, insan ömrünün uzadılması və fars əlifbasının izahı haqqında nəzm və nəsrlə kiçik və böyük əsərlər yazmışdır. “Müntəxəbati Daniş” kitabı da ona məxsusdur. Bu əsərini o, 1888-ci ildə yazıb şap etdirmışdir.
Müəllim Məmmədvəli Qəmərlinin 1899-cu ildə “Atalar sözü” kiabı, yazıçı Eynəlibəy Sultanovun “Tatarka” pyesi Azərbaycan dilində çap olunmuşdur. [Məmmədov İ. İrəvan dəftəri. Bakı, Adiloğlu, 2008.]
Azərbaycan elmi-bədii fikrinin tanınmış cimalarından Mirzə Qərim İrəvani, Fazil İrəvani, Məhəmməd Şaxtaxtinski, Nərimanbəy Nərimanbəyov, Əlixan İrəvanski, Pənah xan Makinski, AbbasMəmmədzadə, Mirzə Cabbar Məmmədov, özünəməxsus Əli Məhzun və başqalarının İrəvan mədəniyyəti tarixində özünəməxsus yeri olan qələm sahiblərinin adı həmişə razılıqla qeyd edilir. Firudin bəy Köçərlinin “Balalara hıədiyyə” (Bakı,1912) ,Ağa Həsən Mirzəzadənin MəəlikMəmməd və Yəmən padşahının nağılı (B., 1912), Bəhram və Güləndam (1912) və sair kitablar milli ədəbiyyatımızın, folklorumuzun mövzu və məzmun zənginliyindən soraq verir.
XX əsrin əvvəllərində ədəbi-mədəni mühitdə yazıb yaradan sənətkarların əsərləri oxucu kütləsinin marağına səbəb olmuşdur [4, Sovet Ermənistanında Azərbaycankitabı (1925-1985). səh., 20,21]. Şair Əbülfət Rəhimovun yaradıcılığının səciyyəviliyi öz zamanında maraq doğurturdu. Onun ilk kitabı dini-xrafata həsr olunmuşdur: Yerevan: Erməninəşr, 1933-14s; 23 sm. 30 q. 500 nüs. Kitabın içindəkilər:Molla bu günkü məhərrəmlikdə ; Xəyalətdən həqiqətə; Bənim həyəcanım; Dəmir qanad. Ermənistan türk proletar yazıçılarının şeir və hekayələrinin “Zərbə” məcmuəsi adı ilə 1931-ci ildə İrəvanda Dövlət nəşriyyatı tərəfindən buraxılmışdır. Məcmuədə Rza Vəlibəyovun müqəddiməsi ilə T. Abbasın, Ə Bayramovun, Ə. Rəhimovun, S. Rəhimovanın, S. Bağırovanın, 8 Mart, kolxozçu qız, ölkəni, çar zamanı millətçilik, azadlıq, mövcud quruluşun özəlliklərini tərənnüm edən şeirləri,C.Kazımovanın “Pionerka Günəş”. Əsgər Əsgərzadənin “Namus qurbanı”, N. İsmayılovun “Muzdur Həmid”, T. Nəzərlinin “Kolxozçu qızı Əminə”, M. Muradovun “Xalqa” hekayələri nəşr edilmiş, şair və nasirlərin yaradıcılığının bədii istiqamətləri barədə söhbət açılmışdır. 1930-cu illərdə Ə.Əliyevin “Dəmir axın” adı ilə “Lagerə gedərkən”, “Yeniliklər”, “Yoxlanış” , “Sabah”, “Qadın”, “Qoşma”, “Biz kimlərik”, “Komsomol Dilarə”, “Qadın”, “Zərbəçi qız”, “İki şəkil” və sair şeirləri, firqə nəşriyyatı “Gənc səslər”toplusunda mədəniyyət və ədəbiyyat məsələlərinə dair dövlət rəhbərlərinin fikirlərini əks etdirən məqalələr, gənclərlə müsahibə, N.Əfəndiyevin, A. Azərinin, H. Həsənovun və başqalarının məqalə və digər janrlarda ədəbi-bədii yazılarını, Ermənistan Dövlət Nəşriyyatı A.Tahirin “İlham mənbəyi” şeirlər kitabını nəşr etmişdir.
İrəvan ədəbi mühitinin bədii yaradıcılıqla məşğul olan gənc qüvvələrindən Q. Aslanov, T. Əhmədov, Qara Namazov, Ə.Paşayevin, M. Bayramovun, İ. Məmmədovun, R.Əliyevin, M.Həsənovun, Ə.Yerevanlının, Ş. Muradın, H.Orucov, H. Həsənov, Ə. Səfiyev (Əli Vəkil), İ.Hümmətov müxtəlif illərdə oxucularını yaradıcılıqlarından nümunələrlə sevindirmişlər. [4,Sovet Ermənistanında Azərbaycankitabı(1925-1985).Səhifə 22,26] Çətinliklərə baxmayaraq. 1957-ci ildə “Ədəbi Ermənistan”məcmuəsinin birinci kitabını (290 səhifə), 1959-cu ildə ikinci kitabını(354 səhifə), 1960-cı ildə üçüncü kitabını (293 səhifə), 1962-ci ildə dördüncü kitabını (219 səhifə), 1963-cü ildə beşinci kitabını(341 səhifə) , 1964-cü ildə altıncı kitabını (215 səhifə),1965-ci ildə yeddinci kitabını(182 səhifə) , 1967-ci ildə səkkizinci kitabını (159 səhifə) həcmində “Hayastan” nəşriyyatı çoxsaylı elm, sənət adamlarının, yazıçı və şairlərin əsərlərindən elmi –bədii yaradıcılığından nümumələr verməklə mühitin zənginliyini oxuculara çatdırmışdır. Həmin illərdə İdris Zamanlının “Mənim məhəbbətim”, Teymur Əhmədovun “Ülkər”, “Dostluq və səadət nəğmələri”, Əli Vəkiloğlunun “Sona bulağı”, “Zəfər Çələngi”, “İki günəş”, Şeyda Muradın “Doğma yollar”, Məhərrəm Bayramovun “Fırtınadan sonra”, Əkbər Yerevanlının “Gözəllik və səadət nəğmələri”, Mehdi Həsənovun “Dağlar qoynunda”, “Maral əfsanəsi”, Rəhim Əliyevin “Qəlbimin təranələri”, “Dan ulduzu”, İsrafil Məmmədovun “Ömür yarpağı”, Qəşəm Aslanovun “Saymazovun salamı”, Hidayətin “Məni səsləyəndə”, “Məhəbbət qocalmır”, “Uçan nəğmələr”(Erməni şairlərindən tərcümələr), “Bir az gözlə məni”, “Bir teatrın üç aktyoru”, “Zirvə cığırı”, Məftun Dünyamalının “ Çiçəklənən arzular”, İsmayıl Davudovun “İki ana” , Musa Bağırovun “Ürəyimin səsi”, “Ömrün mənası”, Vəlizadə İnqilabın “Bir gecənin romantikası”, Əziz Süleymanovun “Pyesləri”, “Hicran”, H. Həsənovun “İlk nəfəs”, İsmayıl İsmayılovun “Müasirlərimiz”, Nüsrətin “İllərdən sonra”, “Samirə”(povest), Zeynal Paşayevin “Gənclik məni yola salır”, Arif Poladlının “Baxışlar”, S. Rzayevin və Ə. Yerevanlının “Yunis Nuri”, T. Talıblının “Yazılmamış şeirlər”, Məcmuə, şeirlər- “Sevgi harayı”(1982), “Ədəbi Ermənistan ”- 83 cü il Almanaxında Vəli Əlioğlunun “Mənim dan ulduzum”, Abbas Vəfadağlının “Vəfa nəğmələri” ilə yanaşı mühitdə yazıb-yaradan çoxsaylı şair və nasirlərin bədii –poetik yazıları ədəbi janrın bir çox növlərində ədəbi-bədii əsərlər nəşr edilmişdir.

Ədəbiyyat

1. Məmmədov İ . İrəvandəftəri. Bakı, Adiloğlu, 2008.
2. Mehrəliyev E.A.“İrəvanilər” Çaşıoğlu, Bakı, 2000,səh. 3-10.
3. Ələkbərli Ə. Qərbi Azərbaycan,10 cilddə, II cild, Zəngibasar, Gərnibasar və Qırxbulaq mahalları, Bakı, Ağrıdqğ, 2002.
4. Sovet Ermənistanında Azərbaycan kitabı (1925-1985).
5. “Azərbaycan kitabı”nın (1963, 1982) birinci və ikinci cildləri

Резюме

Зияддин Магеррамов, Проблема азербайджанского книгопечатаниия в Ереване

В статъе рассматривается проблема азербайджанского книгопечатаниия в Ереване.

В частности, отмечается, чтопроизведения классиков азербайджанской литературе (Ф.Б. Кочарли, М.Гамарли и др.) полъзовалисъ широким спросом у азербайджанцев,проживающих в Ереване.

• Kлючевые слова: книгопечатаниия в Ереване, Мамедвали Гамарли, Ейнали бей Султанов, Азербайджанской литература.

SUMMARY

The article deals with the problem of printinğ books in Iravan.

The author thinks that the prose of such writers and ports like F. Kocharli, М.Qamarli and some of azeri teachers of Iravan school was very famous in this district.

• Keywords: Azerbaijan literature, Mamedvali Qamarlinski, Abbas Mammadzadeh, book publishing in İravan