Elm və Din.
Bu kitab Elm və Din haqqındadır.

Mündəricat redaktə

1. Elmin lüğəvi və terminoloji tərifi. 2. Dinin lüğəvi və terminoloji tərifi. 3. Elm və din mövzusunda hansı elmlər nəzərdə tutulur. 4. Elm və din münasibətlərində üç əsas nəzəriyyə. 5. XVII əsrdə din və elm münasibətləri. 6. Naturfəlsəfənin ərsəyə gəlməsi. 7. Elm və din münasibətlərində naturfəlsəfənin izahı. 8. Elm və din münasibətlərində Nyutonun naturfəlsəfəsi 9. XVIII əsrdə elm və din münasibətləri. 10. Elm və din mövzusunda Laplas və Napoleon müzakirəsi. 11. D.Yumun elm və din münasibətindəki mövqeyi. 12. İ.Kantın elm və din münasibətindəki mövqeyi. 13. XIX əsrdə elm və din. 14. Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsi. 15. Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin elm və din mövzusuna təsiri. 16. Təkamül nəzəriyyəsini necə həll etmək olar? 17. XX əsrdə elm və din münasibətləri. 18. Elm və din münasibətlərində dörd nəzəriyyə. 19. Elmi materializmin iki əsas təlimi. 20. XIX əsrdə Darvin cərəyanı dinə zidd qiymətləndirilə bilərmi? 21. XX əsrin dinlə bağlı xüsusiyyəti nədir? 22. Karl Bartın elm və din münasibətlərindəki nəzəriyyəsi. 23. Ekzistensializm cərəyanında elm və din münasibətləri. 24. Elm və din münasibətlərində ziddiyyətli həqiqətlər nəzəriyyəsi. 25. Elm və din münasibətlərində müstəqil həqiqətlər nəzəriyyəsi. 26. Elm və din münasibətlərində dialoq nəzəriyyəsi. 27. Elm və din münasibətlərində təkmilləşdirici nəzəriyyə. 28. Təbii İlahiyyat nəzəriyyəsinin izahı. 29. Təbiət İlahiyyatı nəzəriyyəsinin izahı. 30. Təbii ilahiyyatı ilə Təbiət İlahiyyatı nəzəriyyəsinin fərqi. 31. Loğman surəsinin 10 cu ayəsində din və elmin ziddiyyətinin izah və cavabı. (Cəlal Şəngörün təqdimatında). 32. Məntiqi pozitivizm nəzəriyyəsində elm və din münasibətləri. 33. Karl Bartın elm və din münasibətlərindəki nəzəriyyəsi. 34. Aristotelin Tanrı anlayışı. 35. Lukretsinin din anlayışı. 36. Martin Lüterin Tanrı və din anlayışı. 37. Carl Saganın Tanrı anlayışı. 38. N.Kopernikin heliosentrik kainat anlayışı. 39. Geosentrik və heliosentrik sistem və kilsənin mövqeyi. 40. R.Dekartın şübhə metodu və dualizmi. 41. R.Dekartın “Cogito, ergo sum” nəzəriyyəsi. 42. S.Havkinqin elm və din münasibətlərindəki nəzəriyyəsi. 43. Assimilyasiya, akkulturasiya və inkulturasiya nəzəriyyələri. 44. Elm və din münasibətlərində assimilyasiya, akkulturasiya və inkulturasiya. 45. Elm və din münasibətlərində Bertrand Russelin nəzəriyyəsi. 46. Möcüzə: elm-dinin əsas problemi kimi. 47. Müqəddəs Quranda elmə münasibət. 48. İslamda elm və din probleminin qoyuluşu. 49. İslam fəlsəfi fikrində elm və din probleminin həlli. 50. İslamın dörd nəzəriyyənin hər hansı biri ilə uzlaşması. 51. Müsəlman mütəfəkkirlərə görə dörd nəzəriyyənin dəyərləndirilməsi. 52. Qurandakı görülə bilinməyən sütunlarla Nyutonun nəzəriyyəsinin izahı. 53. Quranda olan günəşin hərəkəti və Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsi 54. Quranda gələn dağların hərəkətini yerin hərəkəti ilə uyğunluğu. 55. Müqəddəs kitabda küləklərin mayalandırıcı olduğunun biologiyadakı tozlanma ilə izahı. 56. Müsəlman alimlərin elmə münasibəti. 57. İbn Rüşdün nəzəriyyəsində elm və din münasibəti. 58. Dinin elm sahələrinə dair məlumatları həqiqi və doğrudurmu? 59. Müsəlmanların son əsrlərdə elmdə geriliyinin səbəbləri. 60. Müsəlmanların geriliyin səbəbləri dindirmi?


ELM və DİN redaktə

Din və elm münasibətlərinin araşdırılması, həm din filosofları və ilahiyyatçılarının, həm də təcrübi elmlərin tədqiqatçı alimlərinin daim diqqətini cəlb etmişdir. Elm və ilahiyyat dərin və həssas əlaqələrə malik olduğundan bu yönümdə araşdırmalar çox ehtiyatla aparılmalıdır. Müasir həyatın mühüm xüsusiyyətlərindən biri insanların dərin və geniş elmi məlumatlara malik olmasıdır. Qədim insan müasir insanla müqayisədə məhdud biliyə malik idi. Yəni elmin ərsəyə gəlməsi, tez bir zamanda qloballaşması və nəhayət, təcrübi elmlərin yeganə mötəbər sahə kimi qəbul edilməsi modern dünyanın əsas hadisələrindən biri hesab olunur. Müasir insan aləm və adəmə elm gözü ilə baxır. Yəni bəşər övladı öz problemlərini elmi üsullarla həll etməyə çalışır. Buna baxmayaraq son üç əsrdə modernləşməyə üz tutmuş insanlar arasında bəzi suallar tam ciddiliklə gündəmdə olmuşdur: Yeni elmi üsullarla varlığın bütün həqiqətləri barədə söz demək olarmı? Yeni elm zirvə nöqtəsində olduğu halda həyatın mənəvi təfsirinə qadirdirmi? Dində qəbul edilən Allah, ölümdən sonrakı həyat, möcüzə və bu kimi məfhumlar müasir elm tərəfindən sübuta yetə bilərmi? Ümumiyyətlə, dini qanunların elmlə təzadlı münasibətləri həll oluna bilərmi? Yoxsa bu əlaqələrdəki ziddiyyətlər daimidir?

Şübhəsiz, din və elm arasındakı qarşılıqlı əlaqələr haqqında ətraflı məlumat vermək üçün bu mövzuda ayrıca bir kitaba ehtiyac var. Biz bu mövzuda mövcud müasir elmi-fəlsəfi nəzəriyyələri geniş araşdıra bilməsək də, əziz oxucularda müəyyən həddə ümumi təsəvvür yaratmağa çalışmışıq.


39. Aristotelin Tanrı anlayışı redaktə

Aristotelin tanrı anlayışı bir deizm ssenarisi kimi qarşımıza çıxır. Aristotelin fərziyyəsinə görə əgər Tanrı varsa belə, mexaniki kainatda ilk hərəkətə səbəb olmuş daha sonra kənara çəkilmiş bir varlıqdır. Teolojik olaraq ən yaxşı ehtimalla təbiət mütəfəkkirləri deist ola bilərdilər. Çünki təbiətə, fövqəltəbii bir müdaxilənin varlığına imkan yox idi. Hər şey açıq-aşkar idi və təbiət bir-biriylə əlaqəli səbəblərə görə hərəkət edirdi. Ona görə təbiət səbəb və nəticə əlaqələriylə öz özünü təşkil edir.

təbiəti müşahidə, təcrübə və alətlər vasitəsiylə araşdırmağın vacib olduğunu müdafiə edən Bacon, təbiət və təbiətin induktiv (xüsusidən ümumiyə, ayrı-ayrı müşahidələrdən ümumiləşdirməyə doğru məntiqi nəticə) üsulla araşdırılmasını vurğulayırdı. Bacon, təcrübi metodu təbiətin şərh olunmasında zəruri bir vasitə olaraq görürdü. "Yeni Organon" adlı məntiq əsərində Aristotelə qarşı çıxan Bacon, insanın təbiəti tamamilə deyil bir tərəfiylə biləcəyini, səbəbin bilinməməsi vəziyyətində nəticələrin də bilinməyəcəyini bildirirdi. Aristotel fəlsəfəsiylə xristian inancını uzlaşdırmağa çalışan böyük xristian ilahiyyatçısı Foma Akvinski ilə Qəzali arasında bir oxşarlıq vardır. Foma Akvinskinin əsərlərində ağlın vəhyə və ilahiyyat doqmalarına tətbiq olunması baxımından ortaya qoyduğu nəticələrin, eyni mövzuya dair Qəzalinin əsərindəki nəticələrə paralel getdiyini görmək mümkündür. Fövqəltəbii və ilahi problemlərin şərh və təsvirində insan ağlının qiyməti, Tanrının varlığını isbat etmək mövzusundakı bəhsləri, Tanrının əskiklik və səhvdən kənar olduğunun bir nəticəsi olaraq birliyi, Tanrı kəlamının əqli olduğu, möcüzələrin - peyğəmbərlərin dediklərinin həqiqətinə dəlil olması kimi problemlərdə Qəzali və Foma Akvinski demək olar ki, eyni şeyləri söyləmişlər.

41. Geosentrik və heliosentrik sistem və kilsənin mövqeyi. redaktə

Heliosentrik sistem - Yer və başqa planetlərin öz oxu ətrafında fırlanması və həmçinin Günəş ətrafında orbit üzrə hərəkət etməsi təlimidir. Təbiət elmlərinin inkişafında geniş rol oynamışdır. O dünyanın geosentrik sistemi təlimini ləğv etmişdir. Banisi polyak alimi Nikolay Kopernikdir. O, "Göy sferalarının fırlanması" (1543) əsərində Yerin hərəkətini riyazi əsaslandırmış, Yer və digər beş planetin (XVI əsrdə 6 planet məlum idi) Günəş ətrafında eyni zamanda dolandığını sübut etmişdir. Kopernik planetlərin yerləşmə ardıcıllığını təyin etmiş, Günəşdən nisbi məsafələri təxmini hesablamışdır. Təlimi Cordano Bruno və Qalileo Qaliley inkişaf etdirmişlər. Kökündən səhv olan Geosentrik sistem 14 əsr (bizim eranın II əsrindən XVI əsrin ortalarınadək) astronomiyada hakim sistem olmuşdur. XVI əsrin ortalarınadək planetlərin görünən hərəkətlərinə aid çoxlu müşahidə materialları toplanmışdı. Bu müşahidələrdən məlum olmuşdur ki, planetlərin görünən hərəkətlərində əsas istiqamət qərbdən şərqə, yəni üzümüzü göyün cənub tərəfinə tutsaq sağdan sola tərəfdir. Bu istiqamətdə olan hərəkət düz hərəkət adlanır. Zaman keçdikcə düz hərəkət yavaşıyır, sonra planet sanki dayanır, az sonra planetin hərəkəti şərqdən qərbə, yəni üzümüzü göyün cənub tərəfinə tutsaq soldan sağa tərəf olur. Belə hərəkət tərs hərəkət adlanır. Qısa müddətdən sonra planet sanki yenə dayanır və az sonra yenidən düz hərəkətini davam etdirir. Beləliklə, planetlərin görünən hərəkətləri mürəkkəbdir. Əsas mürəkkəblik bu hərəkətləri öz oxu ətrafında sutkalıq periodla fırlanan və illik periodla Günəş ərtafında dolanan Yerdən müşahidə etməkdədir. Geosentrik sistemi eramızın II əsrində yaşamış yunan alimi Ptolemey təklif etmişdir. Bu sistemə görə Yer tərpənməzdir və dünyanın mərkəzindədir. Ay və Günəş bilavasitə Yerin ətrafına hər biri dairə olan orbit üzrə sabit sürətlə dolanır. Ayın dolanma peridu 1 ay, Günəşinki 1 ilə bərabərdir. Planetlərə gəlincə, Ptolemeyə görə hər bir planet, mərkəzi Yerdə olan bu planetə məxsus böyük dairə üzərindəki həndəsi nöqtə ətrafında kiçik dairə üzrə sabit sürətlə dolanır. Kiçik dairə mərkəzi isə planetlə birlikdə Yerin ətrafında böyük dairə boyu dolanır. Mərkəzi Yerdə olan böyük dairə deferent, kiçik dairə episkl adlanır. Şəkil 22-də Geosentrik sistem təsvir olunmuşdur. Ptolemeyə görə Günəşin, Merkurinin, Veneranın və Yerin mərkəzləri həmişə bir düz xətt üzərində olur.geosentrik sistem Geosentrik sistem əsasında planetlərin görünən vəziyyətlərini qabaqcadan hesablamaq olurdu. Lakin zaman keçdikcə astronomik müşahidələr dəqiqləşdiyindən Geosentrik sistemin nöqsanları da üzə çıxırdı. 1543-cü ildə böyük Polşa alimi Nikolay Kopernikin “Göy sferalarının fırlanması haqqında” kitabı çapdan çıxmış və o, burada özünün Heliosentrik sistemini geniş şəkildə şərh etmişdir. Kitab alimin ölümündən azacıq sonra çıxmışdır. Belə olmasaydı bəlkə də Kopernik ciddi cəzalandırılardı, necə ki, XVII əsrin əvvəllərində inkvizisiya tərəfindən Qalileo Qaliley cəzalandı- bir müddət həbs olundu, alim-filosof Cordano Bruno isə tonqalda yandırıldı. Səbəbi onların Heliosentrik sistemi müdafiə etmələri olmuşdur. Heliosentrik sistemə görə Yer planetlərdən biridir, o öz oxu ətrafında sutkalıq periodla fırlanır və fırlanan Günəşin ətrafında illik periodla dolanır. Kopernikə görə Yer və qalan planetlər Günəşin ətrafında dairə boyunca müxtəlif periodla sabit sürətlə dolanırlar. Göy sferası, daxilinə həkk olunmuş ulduzları ilə birlikdə Günəş ətrafında fırlanır. Kopernikin son fikirləri- göy sferasının ulduzlarla birlikdə fırlanması, planetlərin dairə üzrə sabit sürətlə dolanması fikirləri səhv idi. Buna baxmayaraq əsas məsələdə Kopernik elm aləmində doğrudan da inqilab etmişdir. Bu əsas məsələ isə Günəşin Günəş sisteminin mərkəzi cismi olması və Yer də daxil bütün planetlərin Günəş ətrafında dolanması qənaəti idi. Planetlərin, o cümlədən Yerin Günəş ətrafında dolanmasını sübut edən ilk dəlillər Kopernikdən az sonra tapılmışdır. Əvvəla XVII əsrin ilk illərində Kepler Kopernikin Heliosentrik sistemini əsas götürərək ona düzəlişlər verdi. Elə bu zamanlar, Qaliley ixtira etdiyi ilk teleskopu ilə Yupiterin dörd peykini, Ayda dağlar, Günəşdə ləkələr olduğunu müşahidə etdi, Veneranın fazalarını teleskopla kəşf etməklə Heliosentrik sistemin düzgünlüyünə inam yaratdı. Məsələ bundadır ki, Venera Yerin deyil, Günəşin ətrafında dolandığı üçün Yerdən onun fazaları müşahidə olunur. Bunlardan başqa, Qaliley ətalət qanununu kəşf etməklə planetlərin günəş ətrafında dolanmasının səbəbini tapmaq üçün cığır açdı. Bundan 70 il sonra Nyuton mexanikada məlum üç qanununu verdi və nəhayət ümumdünya cazibə qanununu kəşf etdi.

42. R.Dekartın şübhə metodu və dualizmi. redaktə

43. R.Dekartın “Cogito, ergo sum” nəzəriyyəsi. redaktə

Çoxları Dekartın Kogitosunu – "Cogito, ergo sum" – yanlış tərcümə edir: Düşünürəm, deməli, varam. Əslində isə doğru tərcüməsi belədir: Düşünməkdəyəm, deməli, varam. "Cogito" indiki zamanın davamedici formasıdır. Dekart əslində demək istəyir ki, nə qədər ki, düşünürəm və düşünməkdəyəm, yalnız bu zaman var olduğumu deyə bilərəm və heç bir qüvvə də düşünmək halında olarkən məndə öz varlığıma qarşı şübhə yarada bilməz və mənə var olmadığımı göstərə bilməz. R.Dekartın “Cogito, ergo sum” nəzəriyyəsi. Filosofun ən məşhur kəlamı Cogito, ergo sum, yəni "Mən düşünürəmsə, deməli mövcudam" kəlamıdır. Dekartın fikrincə, insan yalnız zəkanın köməyi ilə zəruri bilik edə bilir. O, idrakda rasional əsasın əhəmiyyətini xüsusi qeyd edirdi. Dekart həm də cəbr və həndəsəni birləşdirən analitik həndəsənin ixtiraçısıdır. Bununla həndəsi problemlərin riyazi həlli mümkün olmuşdur. Ancaq onun adı ilə bağlı olan düzbucaqlı koordinat sistemi onun işlərinin heç birində rast gəlinmir. Latınca cogito, ergo sum , adətən Azərbaycan dilinə "Mən düşünürəm, deməli mövcudam" kimi tərcümə olunur, Rene Dekartın fəlsəfəsinin "birinci prinsipidir". O, latın dilinin icazə verdiyindən daha geniş auditoriyaya çatmaq üçün onu ilk olaraq 1637-ci ildə “Metod haqqında diskurs” əsərində je pense, donc je suis kimi fransız dilində nəşr etdirdi.[1] Daha sonra o, latın dilində Fəlsəfənin prinsipləri kitabında çıxdı və oxşar ifadə onun İlk fəlsəfə haqqında meditasiyalarında da diqqəti cəlb etdi. İfadə bəzən kogito kimi də adlandırılır. [2] Dekartın bir kənar qeydində izah etdiyi kimi, "şübhəli olduğumuz halda varlığımıza şübhə edə bilmərik." Dekartın ölümündən sonra nəşr olunan "Təbii işıqla həqiqət axtarışı" əsərində o, bu fikri dubito, ergo sum, vel, quod idem est, cogito, ergo sum ifadə etdi. ("Şübhə edirəm, ona görə də mövcudam - və ya eyni olan şey - düşünürəm, deməli, mövcudam").[3][4] Antuan Léonard Tomas, 1765-ci ildə Dekartın şərəfinə yazdığı essedə onu dubito, ergo cogito, ergo sum kimi təqdim etdi. ("Şübhə edirəm, deməli düşünürəm, deməli mövcudam"). Dekartın bəyanatı radikal şübhələr qarşısında bilik üçün müəyyən zəmin yaratmağı nəzərdə tutduğu üçün Qərb fəlsəfəsinin əsas elementinə çevrildi. Digər biliklər təxəyyül, aldatma və ya səhv məhsulu ola bilsə də, Dekart iddia edirdi ki, insanın öz varlığına şübhə ilə yanaşması, ən azı, öz ağlının reallığına sübut kimi xidmət edir; düşüncənin olması üçün düşünən varlıq - bu halda mənlik - olmalıdır. İlk dəfə Pyerri Qassendi tərəfindən irəli sürülmüş ifadənin bir tənqidi odur ki, o, düşüncəni yerinə yetirməli olan bir "mən"in olduğunu nəzərdə tutur. Bu tənqid xəttinə görə, Dekartın ən çox deməyə haqqı olan şey "mən düşünürəm" deyil, "düşünmək baş verir" idi.

44. Elm və din münasibətlərində assimilyasiya, akkulturasiya və inkulturasiya. redaktə

Elm və dinin mədəniyyət sferasındakı mərhələləri: 1- İnkulturasiya (Doğma mədəniyyətin ənənə, adət, dəyər və normalarının qəbul və qorunub saxlanması). 2- Akkulturasiya (Yad mədəniyyətin ənənələrinin və dəyərlərinin bir hissəli qəbulu). 3- Assimilyasiya (Yad mədəniyyətin tam qəbul edilməsi və doğma mədəniyyətin yad mədəniyyət tərəfindən unudulması). [Кравченко А.И. "Культурология", М., изд. "Академический проект", 2000, с. 121]

45. Elm və din münasibətlərində Bertrand Russelin nəzəriyyəsi. redaktə

Bertrand Russell: "Din ilə elm ictimai həyatın iki istiqamətidir. Bunlardan birincisinin əhəmiyyəti insan düşüncəsinin tanıdığımız ilk pillələrindən başlayır; halbuki ikincisi qədim Yunanıstanda, Müsəlman coğrafiyasında bir ara müəyyən naməlum olaraq ortaya çıxmış, sonra on altıncı əsrdə birdən-birə böyük bir əhəmiyyət qazanaraq, o dövrdən etibarən içində yaşamaqda olduğumuz düşüncələri, strukturları yoğurmuşdur. Din ilə elm arasındakı qarşıdurmada son bir neçə ilə qədər həmişə elm üstün idi. Amma Rusiya ilə Almaniyada, elmin yollarından, vasitələrindən faydalanılaraq yayılan yeni dinlərin ortaya çıxışı [kommunizm və nasizm nəzərdə tutulur], elm üçün... narahatlıq verici bir vəziyyət yaratmış, ənənəvi dinin elmi düşüncəyə açmış olduğu mübarizənin köklərini, tarixini araşdırmağı yenidən əhəmiyyətli etmişdir. ... dinin, bəlkə də ən qiymətli sayılan bir tərəfi vardır ki, o da kainatın quruluşuna dair gələcəkdəki düşüncələrimiz nə olursa olsun, elmin kəşflərindən müstəqil olaraq yaşamağa davam edəcək gücdə olmasıdır. Din, tam mənasıyla yalnız inanclarla və kilsələrlə deyil, onun əhəmiyyətini hiss edənlərin fərdi həyatlarıyla da əlaqəlidir... İnsan yazğısının problemlərini ürəyinin dərinliklərində duyan, insanlığın ağrılarını azaltma istəyini daşıyan və gələcəyin, insan nəslinin ən yaxşı imkanlarını reallaşdıracağına ümid edən fərd, ənənəvi xristianlığı çox kiçik bir ölçüdə qəbul etsə belə, yenə də, dinin təsiri altında sayılır." Bilik növü, bilik istehsal etmə tərzi və ya insanın varlıq, hadisə və faktları anlama yolunda ortaya qoyduğu iki fərqli rəftar olaraq fəlsəfə ilə elm, tarixin axışı içində bir-birinə maraqsız qalmamış, daim qarşılıqlı təsir içində olmuşlar. Çünki məqsədi insanın özüylə birlikdə onu əhatə edən kainatı və cəmiyyəti tanıyıb bilmək, anlayıb mənalandırmaq olan fəlsəfənin, müxtəlif elmlərin xüsusi üsullarla və xüsusi mövzulara bağlı olaraq ortaya qoyduğu nəticələr qarşısında qeydsiz və əlindəkiylə yetinən bir şəkildə qalması düşünülə bilməz. Digər tərəfdən məqsədi etibarlı bilik və ya məlumat ortaya qoymaq olan elmin də həqiqi bilik imkanı, mənbəyi, şərtləri, sərhədləri kimi mövzularda özünə yol göstərəcək, onu tənqid edib xəbərdar edəcək olan fəlsəfəyə laqeyd qalması məntiqə uyğun deyildir.

46. Möcüzə: elm-dinin əsas problemi kimi. redaktə

Müasir elmin əsasının qoyulduğu XVIII əsr etibarilə din və elmin əsas toqquşma yerlərindən biri dinin istinadı olan möcüzə və bunun elmin başa düşülməsində problem olan mövzuları görmək mümkündür. Bu əsrdə möcüzələr bir düşmən halına gəlmişdi. Nəticədə bunlar təbiət qanunlarına zidd idi. Möcüzələr elm tərəfdarlarına görə xalqı aldadan ən təsirli faktorlardan biri idilər. Rasionalistlər də möcüzələrin təsirini cəmiyyət içərisində azaltmağa çalışırdılar. İşin ən qəribə tərəfi isə rasionalistlərin bu məsələləri anlatmağa çalışdığı xalqın əksəriyyətinin kilsəyə gedib dua edən kişi və qadınlardan ibarət olması idi. Möcüzə haqqında ortaya bu suallar çıxır: Möcüzələr, müəyyən zaman və məkanda meydana gələn hadisələr olaraq qəbul edildiyinə görə, zaman və məkan içərisində yaranan hadisələri araşdıran elm möcüzələri təsdiqləyə bilərmi? Elm müəyyən bir təbiət qanununu kəşf edirsə, təbiət qanunlarına uyğun gəlmədiyinə inanılan möcüzələr necə açıqlana bilər? Möcüzələrə inanmaq, elmi rədd etmək mənasına gəlirmi? Elm, hər şeyin doğru və ya səhv olduğunun əsas ölçüsüdürmü?

a.Möcüzə Mübahisəsi Möcüzələr dini inanc sisteminin ən fundamental anlayışlarından biri olub, elmin ən çox etiraz etdiyi məsələlərdən biridir. Bunun isə səbəbi müsbət (dəqiq) elmin rasionalist və təcrübi bir yanaşma ilə bu cür hadisə və faktları qəbul etməməsidir. Lakin dinlər xüsusilə də üç böyük din kainatın yaradılmasından, müxtəlif kosmik hadisələrdən və bəzi möcüzələrdən bəhs etməkdədir. Qısaca din və elm eyni mövzular haqqında fərqli şəkillərdə danışmaqda, bu səbəbdən kainatda meydana gələn hadisələr yalnız dinin deyil, elmin də araşdırma mövzusu olmaqdadır. Son üç əsrdir din elm münasibətindən və ya qarşıdurmasından bəhs edilir və bu iki sahənin də müəyyən bir hadisəyə ya eyni ya da fərqli şəkillərdə yanaşdıqları göstərilir. Əlbəttə ki, möcüzəyə dair deyilənlər və onların insanlar tərəfindən mənimsənilməsi müasir dövrdə elm adamlarının diqqətindən yayınmamışdı. Xüsusilə göy cisimlərinin hərəkətləri və onlara verilən şərhlər elm tərəfindən qınaq obyektinə çevrilmişdi. Müasir dövr elm adamları isə möcüzəvi hadisələrin təbiət qanunları səbəbi ilə reallaşdığını iddia edirdilər. Bir küçədəki qadın hər dəfə pəncərədən baxdığı vaxt ordan avtomobillərin keçdiyini görür və buna özünün pəncərədən baxmasının səbəb olduğunu düşünür. Halbuki belə bir şeyin mümkün olmadığını bilirik. Ulduz axması da bunun kimi bir şeydir. Hər kəs tərəfindən qəbul edilən möcüzələrin əksəri əslində bütpərəstlikdən qalmadır. Bunu daha sonra digər dinlər də mənimsəmişdir. Sözü gedən qarşıdurma və münasibətin sıx bir şəkildə müzakirə edildiyi problemin isə möcüzələr və möcüzələrin imkanı məsələsi olduğunu görmək mümkündür. Müzakirənin mərkəzi sualını isə "elmin möcüzələri təsdiqləyib və ya inkar edib, təsdiqləyə və ya inkar edə bilməyəcəyi" problemi təşkil edir. Ən geniş mənasıyla möcüzənin Tanrı tərəfindən reallaşdırılan, dini əhəmiyyətə sahib, fövqəladə hadisələr olduğuna inanılmaqdadır. Swinburne-nin bu möcüzə tərifi ümumiyyətlə klassik teizmin müxtəlif möcüzə tərifləriylə uyğunluq ifadə etməklə birlikdə, onun təsvirində fövqəladə hadisənin bənzəri meydana gətirilə bilməməsidir. İslamın əsas qaynağı olan Quranın möcüzələr haqqındakı nümunələrinə baxmaqda fayda vardır. Quranın bir çox ayəsində (Ənam 6/25, Nəhl 16/24 vs.) xüsusilə möcüzələrə, bu səbəbdən Allahın qüdrətiylə əlaqə qurularaq izah etdiyi hekayələrə mifologiya deyilməsinə şiddətlə qarşı çıxıldığını görmək mümkündür. Quran izah etdiyi hekayələrin ən gözəl və gerçək olduğunu (Kəhf Surəsi) vurğulamaqdadır. Burada diqqətə dəyər olan Quranın bir şifahi izahat şəkli olan hekayənin ifadə gücü və gözəlliyini önə çıxararkən, eyni zamanda izah etdiklərinin reallığa uyğunluğu mövzusunda israrlı olmasıdır. Elmə görə nəql və mifologiyalar nə cür gözəl bir formada təqdim edilirsə edilsin, reallıqdan uzaq olduğuna görə üçün rədd edilməlidir. Bu vəziyyət, Quranın ifadələrinin məlumatverici olma xüsusiyyətlərinə nə qədər çox dəyər verdiyini göstərməkdədir. Müzakirə mövzumuz olan möcüzə ilə əlaqədar Swinburne-nin də fikri çərçivəsində teistler, Tanrının aləmlə münasibətini varlıq və iman kontekstində açıqlamaqdadır. O, kainatı və insanı yaratmışdır; yaradılan varlıqlar məhduddurlar; Tanrı, bu kainatda davamlı surətdə fəaliyyətdədir; lakin məhdud olan insan, Onun sonsuzluğundan ötəri bu gerçəkləri qavraya bilməz. Mütləq Varlıq insan tərəfindən əsla əhatə edilə bilməyəcəyindən və ya qavrana bilməyəcəyindən inanan insan Tanrının varlıq aləmiylə əlaqəsini tam olaraq ortaya qoya bilməyəcəkdir. Teist, insanın məhdudluğundan ötəri meydana gələn hadisələri ya təbii şeylərlə, ya da fövqəltəbii şeylərlə əlaqələndirməyə çalışır. Birincisi elmi, ikincisi isə imani və ya fideist bir mövqeyə yönəlişi ifadə edir. Nyuton və Eynşteyn kimi elm adamlarına görə də, aləmin dərk edilənliyi "möcüzəvi" xarakterdədir. Digər bir ifadə ilə, ən böyük möcüzə, aləmdə bu dərəcədə yüksək bir nizamın görülməsidir. Eynşteyn, 1952-ci ildə dostu Maurice Solouin-ə yazdığı bir məktubda belə deyir: "Dünyanın dərk edilənliyini "möcüzə" və ya "əzəli sirr" olaraq səciyyələndirməyimi qəribəlik kimi görürsən. Aləmə bizim nizam verən ağlımızın müdaxiləsi nisbətində uyğunluğu qəbul edirik. Lakin ağlımızın ortaya qoyacağı nizam, ancaq dilin əlifbası kimi bir nizam ola bilər; Nyutonun cazibə qanunuyla göstərdiyi kimi bir nizam deyil. Əgər obyektiv dünyada a priori (əvvəl) bir nizam olmasaydı, insan hansı nəzəriyyəni qura bilərdi? Elmimizin inkişafına paralel olaraq şahid olduğumuz "möcüzə" budur. Pozitivistlər və ateistlər aləmi hər cür Tanrı anlayışından və möcüzədən xilas etdiklərini düşünürlər. Halbuki biz, bu möcüzəni qəbul etməklə kifayətlənmək məcburiyyətindəyik." Görüldüyü kimi Eynşteyn, möcüzəni təbiət qanunlarının qırılması şəklində ələ almamaqda, şəxsən təbiətin və təbiət qanunlarının varlığını izah etmək üçün istifadə etməkdədir. Eynşteyn, bununla birlikdə, möcüzə olaraq qəbul etdiyi təbiət qanunlarından və ya kainatdakı nizamdan Tanrıya irəliləməkdədir. Möcüzələrin elm vasitəsilə təsdiqlənə bilməsi məsələsi, elmin avtonomluğu və metodologiyası nəzərə alındığında, heç olmasa indiki zamanda qeyri-mümkün kimi görünməkdədir. Teist, hər nə qədər möcüzələrin təbiət qanunlarını ortadan qaldıran hadisələr olmadığının qəbuluna yanaşsa da, möcüzələr Tanrı tərəfindən meydana gətirilən hadisələr olaraq qəbul edildiyi müddətcə elm tərəfindən isbat edilə bilməz. Heç olmasa elm, Tanrının varlığını və Onun möcüzə olaraq qəbul edilən hadisə ilə əlaqəsini sübut etmədikcə bu mümkün görünməməkdədir. Möcüzələr mövcud elmi məhdudluq içərisində açıqlana biləcək hadisələr olmayıb hələ də bir iman mövzusu olaraq qalır. Ancaq bunu da ifadə etmək lazımdır ki, hər möcüzə bir həqiqətdirmi? Müqəddəs dinlərdə bəhs edilən bir çox möcüzələrdən əfsanələrdə də bəhs edilməsi bu sualı doğurur. Görəsən möcüzə anlayışı həqiqət yoxsa simvolik bir dilin əks olunmasıdır?

b. Vəhy Obyekti və Möcüzələr Bu gün din faktı ümumi mənada sekulyar bir yanaşma ilə qarşılaşmaqdadır. Eyni zamanda bunun bir əksi olaraq da deist bir Tanrı anlayışı kontekstində Tanrı-insan əlaqəsi məzmununda Tanrının tamamilə passivləşdirilməsi məsələsi gündəmdədir. Halbuki müqəddəs kitablar; Tövrat, İncil və Quran araşdırıldığında, prosesə müdaxilə edən bir Tanrıyla qarşılaşarıq. Tanrı, insanlara ruzi verir, döyüşlərdə möminləri dəstəkləyir, Qırmızı dənizi ikiyə bölür, Ad ilə Səmud qövmlərini həlak edir, tufan vasitəsilə insanların bir qismini xilas edərkən digərlərini cəzalandırır, peyğəmbərini dəstəkləmək üçün onun möcüzələr göstərməsini təmin edir. Görüldüyü üzrə, vəhy, möcüzələrin imkanını təsdiqləməkdə, vəhy ilə möcüzə arasında bir əlaqə yaratmaqdadır. Təbii ki, belə bir nəticənin formalaşması üçün vəhy obyektinin ifadə etdiyi şeylərin eyni şəkildə baş verdiyinə inanılması lazımdır. İslam fəlsəfəsində, xüsusilə Qəzalinin fəlsəfəni vəhy və möcüzələr xüsusundakı tənqidində də belə bir anlayış, yəni vəhyin bəhs etdiklərinin eynilə bəhs edilən şəkildə baş verdiyi inancı vardır. O, bir baxıma Quran, Allahın kainatda iş görməsindən və möcüzələrdən bəhs etməsinə baxmayaraq, "sizlər əgər vəhyə inanırsınızsa, Onun söylədiklərinə də inanmaq məcburiyyətindəsiniz" deyərək, fəlsəfəni vəhyin bildirdiyi şeylərə inanmamaqla günahlandırmaqdadır. Qəzali və bir çox teoloqun möcüzələrin sübut edilməsi barəsində doğrudan vəhyə əsaslandığı, heç bir dəlil olmasa da Tanrı, onlardan bəhs etdiyi üçün möcüzələrin "şəri" olaraq qəbul edilməsinin vacib olduğu düşüncəsindədirlər. Bu gün, vəhyi elm, hər nə qədər hər şeyi bildiyi iddiasından imtina etsə də, əlli il əvvəl ölmüş birinin bir peyğəmbər tərəfindən möcüzəvi şəkildə dirildilməsini açıqlaya bilməməkdədir. Qısaca elm, möcüzəvi olaraq qəbul edilən bir çox şeyin, mövcud elmi vəziyyətə uyğun gəlmədiyini ifadə etməkdədir. Bəzi müasir İslam mütəfəkkirlərinin "bu müzakirələr İslamla əlaqədar deyil, çünki İslam, Xristianlıq kimi möcüzələr üzərinə inşa edilən bir din olmadığından, elm və din arasında möcüzələr barəsində ortaya çıxan problemlər İslamla əlaqədar deyil Xristianlıqla əlaqədardır" iddiaları məsələni təhrif etmək və problemi görməzlikdən gəlməkdir. Çünki Quran, Tövrat və İncildəki bir çox möcüzəni təkrar edir. Məsələn; Quran, Nuh Tufanı, İsanın atasız dünyaya gəlməsi, Yunus hekayəsi, Musaya verilən möcüzələr v. b. şeylərdən bəhs etməkdədir. Vəhyin möcüzəvi hadisələr haqqındakı ifadələri, elm tərəfindən çox ciddi tənqidlərə tabe tutulmuşdur. Bu tənqidlər qarşısında teoloqların, ya vəhyin bəhs etdiyi möcüzələrə inanılması lazım olduğunu, ya da möcüzəvi hadisələrin çoxunun simvolik olduğu düşüncəsini mənimsədikləri görürük. Birinci yanaşmanı qəbul edənlər, bir çox fikir ortaya qoymuşlar: "Elmi rədd etmə, öz içinə qapanma, ibadətxanada vəhyin söylədiyinə laboratoriyada elmin söylədiyinə inan. Elm bu gün möcüzəvi hadisələri rədd edir amma sabah elm inkişaf etdiyi zaman möcüzələri qəbul edəcək, biz elmi məlumatlarla möcüzəni sübut edəcəyik" kimi düşüncə və davranışlar yalnız bunlardan bəziləridir. Vəhy mülahizələrinin simvolikliyi; Bu fikri müdafiə edən teoloqlara görə, vəhy mülahizələrinin hamısı simvolik ifadələr olmayıb, yalnız möcüzələrlə əlaqəli şərhlər, ağla uyğun gəlməyən şeylər simvolikdirlər. Bir şeyin ağla uyğun gəlməməsi ilə ağlın aşan bir şey olmasından ötəri simvolik olaraq qəbul edilməsi arasında fərq vardır. Lakin bir şeyin ağlı aşdığının qərarı da ağılla verildiyindən hər iki vəziyyətdə də məsələnin ağılla qiymətləndirildiyi unudulmamalıdır, çünki hər iki yanaşmada da simvol olan şeyin qərarını ağıl verir. İlk fikirlə izah edilmək istənilən budur: Vəhyin bildirdiyi möcüzələr əvvəl məntiqi yollarla ortaya qoyulmağa çalışılmalı, əgər bu mümkün deyilsə möcüzələrin simvolik ifadələr olduğu qəbul edilməlidir. Belə bir nümunə verilə bilər: Müqəddəs Kitablar, Qırmızı dənizdən Musa ilə ona inanların keçdiyini, firon və əsgərlərinin isə boğulduqlarından bəhs etməkdədir. Burada təbiət qanunlarına zidd bir şeyin reallaşmasına ehtiyac yoxdur. Çünki Qırmızı dənizdə meydana gələn qabarma-çəkilmə səbəbiylə dənizin müəyyən hissələri bəzi vaxtlarda dayazlaşmaqda insanların keçməsinə imkan verməkdədir. Musanın yanında olanlardan biri, dənizin bu dayaz yerlərini bilirdi. Həmin şəxs Musa və ətrafındakıları keçirmiş, Firon və əsgərləri isə bu məlumata sahib olmadığından boğulmuşdur. Bu səbəbdən hadisə təbiətdəki nizama uyğun olub, burada təbiət qanunlarının pozuntusundan bəhs edilə bilməz. Belə bir şərh ağla da uyğunluq təşkil etdiyi üçün heç kim tərəfindən tənqid atəşinə tutula bilməz. Lakin məsələ, Tanrının müdaxilə edərək hadisəni reallaşdığı inancına əsaslandırılsa; o zaman bu vəhyin simvolik olduğunu qəbul etməkdən başqa çarə qalmır.

49. İslam fəlsəfi fikrində elm və din probleminin həlli. redaktə

İslamda elmə münasibətin hansı müstəvidə olduğunu müəyyənləşdirmək üçün iki problemi araşdırmalıyıq: 1- İslamda xüsusilə Quranda Yeni elmə münasibət həll edilməli. 2- Müsəlman mədəniyyəti və tarixində müsəlmanların yeni elmə münasibəti aydınlaşmalıdır.

İslama görə yeni elmdə sübuta yetirilmiş elmi faktlar quranın müddəaları ilə ziddiyyət təşkil etmir. Sadəcə yeni elmin asrdıcılları elmlə yanaşı mənəviyyat məsələsinə diqqəti yönəltməlidirlər. Qısa olaraq İslama görə elm zəruridir. amma insanın xoşbəxtliyi üçün kifayət etmir. Elmi tədqiqatlarla yanaşı mənəvi dəyərlərə də biganə qalmamaq lazımdır. Müasir elmi tərəfdarlarının problemi məhz budur. İslam ardıcıllarını yeni elmlə yanaşı mənəvi həqiqətlərə də dəvət edir. Bir sözlə müsəlman dünyasının bugünkü geriliyini İslamın elmə biganəliyi ilə izah etmək tamamilə yanlışdır.

56. Müsəlman alimlərin elmə münasibəti. redaktə

58. Dinin elm sahələrinə dair məlumatlarının epistemik dəyəri. redaktə

S.Havkinqin elm və din münasibətlərindəki nəzəriyyəsi redaktə

Stiven Hokinq nə düşünürdü? 1977-ci il Stiven Hokinq Albert Eynşteyndən sonra ən güclü fizik hesab olunurdu. O, Oxford və Cambridge Universitetlərində təhsil alıb. Kvant fizikası və qara dəliklərlə bağlı araşdırmalar edən Hokinqin 21 yaşı olanda sinir sistemini iflic edən ALS xəstəliyinə tutulub. Hokinq ölümünə qədər əlil arabasında yaşayıb və onun üçün ətrafındakılarla danışmağa vasitə ola biləcək xüsusi cihaz hazırlanıb. Cambridge Universitetində təhsil aldığı zaman “Genişlənən kainatın xüsusiyyətləri” adlı diplom işi yazıb. 24 yaşı olanda yazdığı bu elmi iş 2017-ci ildə internetə yerləşdirilib və milyonlarla insan bu elmi işdən faydalanıb. Bir çox kitabın müəllifi olan Hokinqin yazdıqlarından ən məşhuru “Zamanın qısa tarixi” adlı əsərdir. 40-dan çox dilə o cümlədən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan kitabın 10 milyon nüsxəsi satılıb. Görkəmli fizik Stiven Hokinq mütəmadi olaraq dünyanın gedişatı ilə bağlı xəbərdarlıqlar edib və gələcəklə bağlı proqnozlar verib. “Ola bilsin ki, tanrı var, amma elm kainatı hansısa yaradıcının varlığına ehtiyac görmədən izah edə bilir”. Bu, Hokinqin ən məşhur fikirlərindən biri idi. Hokinq inanırdı ki, kainat elmin qanunları ilə idarə edilir. “Avtoritar yolla idarə olunan dinlə ağılla idarə edilən elm arasında fərq var. Elm qalib gələcək, çünki işə yarayır”. Məşhur fizik süni intellektin vacibliyini vurğulasa da, onun inkişafına daha təmkinli yanaşırdı. Hokinq narahat idi ki, süni intellekt nə vaxtsa insan intellektini ötüb keçə bilər. Bu da bəşəriyyətin məhvinə səbəb olar.

N.Kopernikin heliosentrik kainat anlayışı redaktə

Geosentrik və heliosentrik sistem və kilsənin mövqeyi redaktə

Kökündən səhv olan Geosentrik sistem 14 əsr (bizim eranın II əsrindən XVI əsrin ortalarınadək) astronomiyada hakim sistem olmuşdur. XVI əsrin ortalarınadək planetlərin görünən hərəkətlərinə aid çoxlu müşahidə materialları toplanmışdı. Bu müşahidələrdən məlum olmuşdur ki, planetlərin görünən hərəkətlərində əsas istiqamət qərbdən şərqə, yəni üzümüzü göyün cənub tərəfinə tutsaq sağdan sola tərəfdir. Bu istiqamətdə olan hərəkət düz hərəkət adlanır. Zaman keçdikcə düz hərəkət yavaşıyır, sonra planet sanki dayanır, az sonra planetin hərəkəti şərqdən qərbə, yəni üzümüzü göyün cənub tərəfinə tutsaq soldan sağa tərəf olur. Belə hərəkət tərs hərəkət adlanır. Qısa müddətdən sonra planet sanki yenə dayanır və az sonra yenidən düz hərəkətini davam etdirir. Beləliklə, planetlərin görünən hərəkətləri mürəkkəbdir. Əsas mürəkkəblik bu hərəkətləri öz oxu ətrafında sutkalıq periodla fırlanan və illik periodla Günəş ərtafında dolanan Yerdən müşahidə etməkdədir. Geosentrik sistemi eramızın II əsrində yaşamış yunan alimi Ptolemey təklif etmişdir. Bu sistemə görə Yer tərpənməzdir və dünyanın mərkəzindədir. Ay və Günəş bilavasitə Yerin ətrafına hər biri dairə olan orbit üzrə sabit sürətlə dolanır. Ayın dolanma peridu 1 ay, Günəşinki 1 ilə bərabərdir. Planetlərə gəlincə, Ptolemeyə görə hər bir planet, mərkəzi Yerdə olan bu planetə məxsus böyük dairə üzərindəki həndəsi nöqtə ətrafında kiçik dairə üzrə sabit sürətlə dolanır. Kiçik dairə mərkəzi isə planetlə birlikdə Yerin ətrafında böyük dairə boyu dolanır. Mərkəzi Yerdə olan böyük dairə deferent, kiçik dairə episkl adlanır. Şəkil 22-də Geosentrik sistem təsvir olunmuşdur. Ptolemeyə görə Günəşin, Merkurinin, Veneranın və Yerin mərkəzləri həmişə bir düz xətt üzərində olur.geosentrik sistem Geosentrik sistem əsasında planetlərin görünən vəziyyətlərini qabaqcadan hesablamaq olurdu. Lakin zaman keçdikcə astronomik müşahidələr dəqiqləşdiyindən Geosentrik sistemin nöqsanları da üzə çıxırdı. 1543-cü ildə böyük Polşa alimi Nikolay Kopernikin “Göy sferalarının fırlanması haqqında” kitabı çapdan çıxmış və o, burada özünün Heliosentrik sistemini geniş şəkildə şərh etmişdir. Kitab alimin ölümündən azacıq sonra çıxmışdır. Belə olmasaydı bəlkə də Kopernik ciddi cəzalandırılardı, necə ki, XVII əsrin əvvəllərində inkvizisiya tərəfindən Qalileo Qaliley cəzalandı- bir müddət həbs olundu, alim-filosof Cordano Bruno isə tonqalda yandırıldı. Səbəbi onların Heliosentrik sistemi müdafiə etmələri olmuşdur. Heliosentrik sistemə görə Yer planetlərdən biridir, o öz oxu ətrafında sutkalıq periodla fırlanır və fırlanan Günəşin ətrafında illik periodla dolanır. Kopernikə görə Yer və qalan planetlər Günəşin ətrafında dairə boyunca müxtəlif periodla sabit sürətlə dolanırlar. Göy sferası, daxilinə həkk olunmuş ulduzları ilə birlikdə Günəş ətrafında fırlanır. Kopernikin son fikirləri- göy sferasının ulduzlarla birlikdə fırlanması, planetlərin dairə üzrə sabit sürətlə dolanması fikirləri səhv idi. Buna baxmayaraq əsas məsələdə Kopernik elm aləmində doğrudan da inqilab etmişdir. Bu əsas məsələ isə Günəşin Günəş sisteminin mərkəzi cismi olması və Yer də daxil bütün planetlərin Günəş ətrafında dolanması qənaəti idi. Planetlərin, o cümlədən Yerin Günəş ətrafında dolanmasını sübut edən ilk dəlillər Kopernikdən az sonra tapılmışdır. Əvvəla XVII əsrin ilk illərində Kepler Kopernikin Heliosentrik sistemini əsas götürərək ona düzəlişlər verdi. Elə bu zamanlar, Qaliley ixtira etdiyi ilk teleskopu ilə Yupiterin dörd peykini, Ayda dağlar, Günəşdə ləkələr olduğunu müşahidə etdi, Veneranın fazalarını teleskopla kəşf etməklə Heliosentrik sistemin düzgünlüyünə inam yaratdı. Məsələ bundadır ki, Venera Yerin deyil, Günəşin ətrafında dolandığı üçün Yerdən onun fazaları müşahidə olunur. Bunlardan başqa, Qaliley ətalət qanununu kəşf etməklə planetlərin günəş ətrafında dolanmasının səbəbini tapmaq üçün cığır açdı. Bundan 70 il sonra Nyuton mexanikada məlum üç qanununu verdi və nəhayət ümumdünya cazibə qanununu kəşf etdi.


İbn Rüşd təfəkküründə din və fəlsəfənin münisbəti redaktə

İbn Rüşdü elmin dindən üstün olduğunu iddia etdiyi, “mütləq həqiqət yalnız vəhydən ibarət olmaması fikri ilə və “həqiqəti yalnız Aristotelin əsərlərində axtarmağın zəruriliyinə” inandığı üçün rasionalist hesab etmişlər. Avropalılar onu hal-hazırkı mədəniyyətin bünövrəsini qoymuş şəxs kimi yad edirlər. Bir çox avropalı mütəfəkkirlər birbaşa yaxud dolayı yolla da olsa onun fikirlərindən təsirlənmişdir. Orta əsrlər Avropada Averroism “İbn Rüşdilər” məktəbinin yaranması və onun hal hazırkı əsrə qədər davam etməsi, qərb mütəfəkkirlərinə təsirinin nəticəsidir. Bəziləri onun sözlərini araşdıraraq filosofların İlahi peyğəmbərlərə ehtiyaclarının olmadığı nəticəsinə gəlirlər. Həmçinin İbn Rüşdilər məktəbinin xüsusiyyətlərindən biri də “ikili həqiqətin” qəbul edilməsidir. İbn Rüşd İslam fəlsəfəsi və qərb İslam aləminin və Avropanın ən mühüm şəxsiyyətlərindən hesab olunur. O İslam qərbində, İslam şərqində olan İbn Sina və Sədrəddin Şirazi kimidir. O filosof olması ilə yanaşı fəqih və müctəhid də olmuşdur. İbn Rüşdün fəlsəfi şəxsiyyəti elm və din əlaqələndirilməsi ilə birləşmişdir. Belə ki, İbn Rüşd bu məsələ olmadan tanına bilməz. Bu məsələ barəsində İbn Rüşdün nəzəriyyəsi, Sədrəddin Şirazinin substansial hərəkəti kimidir. İbn Rüşdün üç müstəqil “fəslul məqal fima bəynəl şəriyyə vəl hikmə minəl ittisal”, “əlkəşfu ən mənahecil ədllə fi əqaidil millə” və “təhaftul təhaf” adlı əsərlərində bu mövzu barəsində İbn Rüşdün məşhur üstün yerini göstərir. Belə ki, bəziləri İbn Rüşd fəlsəfəsini bu məsələdə bnövrə kimi araşdırmağı iddia etmişlər. Hər halda İbn Rüşd yeganə filosof deyil ki, VIII əsr keçməsinə baxmayaraq elm və fəlsəfə tarixi ünvanında diqqət mərkəzində olsun. Onun əql və imanın ziddiyyətlərinin həllində, təvil məsələsində, İlahiyyat, iradə azadlığı, fəlsəfənin qanunu və s məsələlərində düşüncələri bugünki cəmiyyətə fikri həyatına ilhamverici olmuşdur. İbn Rüşd digərlərinə nisbətən bu mövzu barəsində daha çox işləmişdir. İbn Rüşd müsəlman filosofları ilə qərb filosoflar arasında körpü hesab olunur. İbn Rüşd iman, etiqad və onun mərtəbələri barəsində hərfi müştərək olduğuna və imanın silsilə mərtəbələri arsında heç bir münasibət və uyğunluğun olmamasına inanır. Məntiq və fəlsəfə anlayışlarını bilən kəslər yaxşı bilirlər ki, varlıq və imanın mərtəbələri arasında hər növ uyğunluq və münasibəti inkar etməklə həqiqi vəhdətdən danışmaq olmaz. Buna görə İbn Rüşd fəlsəfəsini təfsir edənlər onun qoşalaşmış yaxud ikili həqiqətə etiqadının olduğunu irəli sürürlər. (İbn Rüşd, 1387, s. 69) Qəzali, Fəxri Razi və İ.Kant fəlsəfə və fəlsəfi inancları haqqında tənqidçi olmuşlar. Amma İbn Rüşd, Qəzali və Fəxri Razi müqabilində İslam fəlsəfəsini müdafiə etmiş və onun öhdəsindən gəlmişdir. Buna görə İslam fəlsəfəsi möhkəm qalmışdır. Amma İ.Kantın tənqidləri nəticəsində qərb fəlsəfəsinin yolu dəyişdi və fundamental qərb fəlsəfəsi İ.Kantın iradları müqabilində müqavimət göstərə bilmədi. İbn Rüşd Əbu Yaqub Yusiflə ilk görüşündə filosofların kəlamı şəriətlə uyğun olub olmaması və aləmin hadis yaxud qədim olması sualı ilə qarşılaşdı. İbn Rüşdün ən mühüm xüsusiyyəti Qəzalinin rasyonallıqla düşməmçiliyinin inkişafının qarşısını almasıdır. Özünün əksər əsərlərini bu məsələyə aid etmişdir. İbn Rüşd Qəzali müqabilində fəlsəfəni müdafiə etməsinə baxmayaraq, hər ikisi narahatçılıqları əslində din və onun təlimlərinin müdafiə edilməsində eynidir. İbn Rüşd Qəzalinin düşüncələri müqabilində üç kitab yazmışdır: “fəslul məqalı” “feysul təfriqə” kitabı müqabilində, “əl- kəşfu an mənahicil ədillə” kitabını “mənahicil arifeyn” müqabilində “təhafutut- təhaf” kitabını isə “təhafutul fəlasəfə” müqabilində yazmışdır. İbn Rüşdun birinci kitabda müxatəbi fəqihlər, ikinci kitabda ümumi inanlar, üçüncü kitabda isə filosoflar olmuşdur. Birinci kitab metod və üsul kitabıdır. İkinci kitab insanlar üçün əqaidin bəyanı, üçüncü kitab isə İbn Rüşdun əsl düşüncələridir. İbn Rüşd Aristotelin kitablarının şərhçisi və təfsirçisi olduğu zaman məşşai fəlsəfəsinin müdafiəçisi idi. Amma özünün müstəqil kitablarını yazdığı zaman əql və iman, din və fəlsəfə arasında əlaqəni araşdırmışdır. İbn Rüşd bununla yanaşı fəlsəfənin yolunun dindən fərqləndiyini hesab edirdi. O inanırdı ki, onların hər ikisi ayrı- ayrı metodlara malikdir. Amma bunların hər ikisinin müştərək hədəfə sahib olmasını hesab edirdi. Fəlsəfə və dinin hədəfi haqqa və həqiqətə çatmaqdır. Hədəf o deyil ki, fəlsəfə dinə təslim olsun yaxud da din fəlsəfəyə təslim olsun. İbn Rüşd iddia edir ki, fəlsəfə şəriətə görə qanunidir.

İbn Rüşdun ziddiyyət halında həlli yolu redaktə

İbn Rüşdə görə, əgər elm bir şeyi bildirərsə bu iki haldan biridir: Ya din bu barədə susur, yaxud da nə isə demişdir. Birinci halda ziddiyyət yoxdur. Amma ikinci halın özü iki surətdə mümkündür: Ya elm və şəriət təlimləri bir-biri ilə uyğundur, bu halda da heç bir problem yoxdur. Lakin əgər bir- birinə müxalif olsalar, dinin təvilini həyata keçirməliyik. Yəni, ərəb dili qanunlarına xələl gətirmədən həqiqi mənanı məcazi mənaya keçiririk. Necə ki, şəri hökmlərdə də bunu edirik. Lakin bütün insanlar təvil haqqına sahib deyillər. Yalnız dəlil əhli təvil haqqına sahibdir. Onlar da təvili hamıya elan etmək haqqına sahib deyillər. Çünki bu küfrə dəvət etmək olardı. Yerdə qalan müsəlmanlar zahirə baxmalı və hər hansı yolla anlayırlarsa o yolla da başa düşməlidirlər. Əgər nəqli yolla daha yaxşı başa düşürlərsə, ona söykənməli və təfəkkürlə anlamanın dalınca getməməlidirlər. (İbn Rüşd, 1994, s. 11- 38)

Elm və din məfhumları redaktə

Elm və din mövzusuna daxil olmazdan öncə, burada müzakirə mövzusu olan elm və din məfhumlarının müstəqil izahını vermək lazım gəlir.

"Din və elm" bəhsində elm sözü iki mənada işlənə bilər: 1. İnsan tərəfindən əldə edilən bütün elmlər. Burada fəlsəfə, təcrübi elmlər, tarix, hüquq, etika, irfan, incəsənət, ədəbiyyat və digər sahələr nəzərdə tutulur. 2. Təcrübi elmlər. Təcrübi elmlər dedikdə bəzən yalnız təbiət elmləri nəzərdə tutulur. Bəzən isə bu termin universal mənada işlənir. Yəni həm təbiət elmləri, həm də sosilogiya və psixologiya kimi elmlərə şamil olunur.

Yan Barbur "Elm və din" kitabının əvvəlində yazır ki, bu kitabda elm və din münasibətləri dinlə təbiət elmlərinin əlaqələrinin aydınlaşmasına yönəlmişdir. Biz də bu fəsildə daha çox dinin təbiət elmləri ilə münasibətlərini araşdırmağa çalışmışıq. Çünki "dinin mənşəyi" bölməsində bəzi sosioloq və psixoloqların dinə münasibəti haqqında izahat vermişik. Dinin tərifinə gəldikdə isə, qeyd etmişik ki, din vəhy vasitəsilə Allah tərəfindən insanlara təqdim olunan həqiqətlər və dəyərlər toplusudur. Din və elm arasındakı münasibətlərin tarixi Din və elm arasındakı münasibətləri araşdırarkən, bu münasibətlərin tarixi haqqında məlumat əldə etmədən keçinmək bəlkə də mümkün deyil. Şübhəsiz, bu mövzunun ilk dəfə ərsəyə gəlişi, yeni elmin doğulduğu yerlə bağlıdır. Tarixi baxımdan renessans və ondan sonrakı dövr, yəni XVII-XX əsrlər elm və din münasibətlərinin tədqiq olunduğu dövrdür. Hərçənd, bir çox fəlsəfə tarixçiləri elm və dinin daim ziddiyyətdə olduğunu bildirmişlər. Lakin tarixə baxarkən bu münasibətlərin deyilən qədər də təzadlar üzərində formalaşmadığı məlum olur.

XVII əsr və Natural fəlsəfənin ərsəyə gəlişi redaktə

Bildiyimiz kimi, renessans cərəyanında, natural fəlsəfə müşahidə və təcrübə üsulundan istifadə etməklə nisbi tərəqqiyə çatsa da, hələ də fəlsəfənin bir qolu hesab olunurdu. Nyutondan sonra elm daha müntəzəm formada özünü göstərmyə başladı. Hətta Nyutonun səyləri nəticəsində elm fəlsəfədən ayrılaraq müstəqil sahə kimi özünü təsdiqlədi. Yeni elmin ərsəyə gəlməsində əsas rol oynayan alimlərin çoxu Allaha inanır bəzən isə dindar ruhlu şəxslər kimi tanınırdılar. Kepler, Qaliley, Buyel və Nyuton kimi fiziklər təbiətdə olan məqsədəuyğunluğu əsas götürərək, nəinki bu yolla Allahın varlığını sübut edir, hətta bütövlükdə fizikanı ilahi varlığın mütaliəsi üçün bir vasitə hesab edir, təbiətin elm baxımdan seyrini dini vəzifə sayırdılar. [Brooke, John Hedly, "Science and Theology in the Enlightenment", p. 8]

Deməli, XVII əsrdə Nyutonun elmi inqilabda aparıcı təlaşları elm və dinin ziddiyyəti ilə nəticələnmədi. XVII əsrin elmi inqilabı Aristotel fəlsəfəsinə qarşı yönəlmiş bir hərəkat idi. Burada Aristoteldən fərqli olaraq təcrübə üsulundan istifadə olunur, təbiət elmlərinin tədqiqində lazımsız fəlsəfi qanunlar inkar edilirdi.[Barbur Ayam, "Elm və din", s. 44]

Nyutonun natural fəlsəfəsi mühüm nailiyyətlər əldə etdi. Hətta intibah dövrü ateizmi ilə mübarizədə ilahiyyatçılar Natural fəlsəfəyə istinadən dini müdafiə etməyə başladılar.

Natural fəlsəfəyə əsasən kainat mürəkkəb bir maşın tək dəyişməz qanunların təsiri altındadır. Nyuton və onun davamçılarının bu qanunları ilahi varlıqla əlaqələndirməsi XVIII əsrdə determinist fəlsəfənin yaranması üçün zəmin oldu. Dompi Yer "Elm tarixi" kitabında yazır ki, XVIII əsrdə Nyutonun ideyaları düzgün şərh olunmadı. O deyir: "Nyutona görə, gözəl günəş, ulduzlar və təbiətin bu kimi gözəllikləri yalnız mehriban Allah tərəfindən yaradıla bilər. Halbuki bu əqidə XVIII əsrdə mexaniki fəlsəfənin əsas sütunlarından biri olaraq materializmin başlanğıc nöqtəsinə çevrildi. [Dampi Yer, "Elm tarixi", s. 208]

XVII əsrə qədər, təbiətdəki varlıqlar ilahi iradə ilə əlaqələndirilirdi. Yəni Allahın iradəsi olmadan heç nə baş vermir, ilahi iradə daim mövcuddur. Allahın təbiətdə hüzuru bir an belə kəsilmir və O hər an yaradır. XVII əsr Natural fəlsəfəsindən sonra ilahi iradəyə münasibət dəyişdi. Yəni təkallahlı dinlərdə təbliq edilən və inanılan Allah yalnız kainatı yaratmış, sonra isə kənara çəkilmiş varlıq sayıldı. Onun istək və iradəsi təkcə ilk yaranış zamanı təsirli qəbul edilirdi.

Natural fəlsəfənin digər qənaətlərindən biri də bu idi ki, təbiətdə cərəyan edən hadisələri həm ilahi iradə, həm də təbii səbəblərlə izah etmək olar.

XVII əsrdə ilahi varlığın sübutlarından biri olan teleoloji sübutun geniş yayılması elm və din arasında körpü rolunu oynayırdı. Qeyd edək ki, teleoloji sübut da təbiətdə olan nizam-intizam və yüksək məqsədəuyğunluq əsas götürülür. Bu nizam fövqəltəbii zəka və qüdrətə malik varlığa aid edilirdi. Həmin dövrün alimləri teleoloji sübutdan istifadə edərək özlərini allahsızlıq ittihamından sığortalayırdılar. Həmin vaxtlar bir çox ilahiyyatçılar da bu üsuldan istifadə etməklə ilahi varlığı sübut etməyə çalışırdılar. Yalnız belə bir sübutla ilahi varlığın sübut edilməsi ilahiyyatı tənəzzülə uğratdı. Çünki elm onun öhdəsinə buraxılmış bu ağır vəzifəni (Allahın varlığını sübutunda elmi nəaliyyətlərdən istifade etmək) yerinə yetirə bilmədi. XVII əsrdə Nyutonun Natural fəlsəfəsi XVIII əsrin işıqlı rasionalizminə müqəddimə idi. Bu vaxt əql və elm yüksək zirvəyə çatmış, əksər hadisələri izah etməyə qadir olduğuna inanmışdı. Belə ki, XVIII əsrin əvvəllərində fransalı riyaziyyatçı və fizik Laplas (1749-1827) 4000 səhifəlik Səma mexanikası adlı əsərini Napaleona təqdim edərkən Napaleon deyir: "Cənab Laplas, mənə belə bir məlumat verilib ki, siz təbiət haqqında böyük bir kitab yazmış, lakin onu yaradan barədə heç bir söz deməmisiniz". Laplas Napaleonun cavabında deyir: "Bu fərziyəyə (Allahın varlığıni təsdiq etməyə) ehtiyac duymadım." Yəni Laplasa görə bütün hadisələr fizika qanunları ilə izah oluna bilərdi. Laplas Nyutonun davamçılarından hesab edilsə də, fəlsəfi görüşlərində özünə məxsus yol seçdi. Nyutonun Natural fəlsəfəsinə görə ilahi iradə kainatda təsir qüvvəsinə malik ola bilərdi. Laplasın əqidəsinə görə isə günəş planetində cərəyan edən hadisələr Allahın hüzurunu inkar edirdi. Təcrübi elmlərin inkişafı nəticəsində tam məqbul sayılan natural fəlsəfə XVIII əsrdə materializm və determinizm adlanan iki fəlsəfi cərəyanın formalaşmasına səbəb oldu. Determinizmə görə, bütün təbiət hadisələri dəyişməz olaraq hərəkətli maddə"nin qanunları ilə təyin olunmuşdur. Burada bütün hadisələr, hətta insanın özü və onun iradəsi səbəbiyyət asılılığında və mexaniki zərurətin təsiri altında görünür. Digər tərəfdən, həmin dövrdə meydana gələn materializm təlimlərində cansız və ruhsuz maddə kainatın yeganə obyektiv başlanğıcı kimi təsdiq edilirdi. Deməli, materiyadan savayı, həqiqi varlıq yoxdur. Har halda təbiəti maşın timsalında təsəvvür edərək, Allahı yalnız onu quran mühəndis kimi qələmə vermək, belə bir Allahın ümumiyyətlə bəşər həyatındakı rolunu kiçiltməkdir.

XVIII əsrdə elm və din münasibətlərinə aid digər fəlsəfi hadisə Deyvid Yumun və İmmanuil Kantın dini-fəlsəfi görüşləri idi. İngilis filosofu Deyvid Yum (1711-1776) yalnız hiss üzvlərinin təəsürratlarından yaranan inikası həqiqi bilik mənbəyi hesab edirdi. Yuma görə, hiss üzvlərinin təsdiqləmədiyi məfhum mənasızdır. Bu baxışa əsasən dini inanc hissi təcrübənin nəticəsi olmadığından mənasız hesab olunmalıdırlar. Bundan əlavə, o, öz empirist görüşlərinə əsalanaraq, metafizikanın əsas sütunlarından biri olan səbəb-nəticə qanununu inkar etdi. Onun fikrincə, bir hadisənin digər hadisədən sonra gəlməsi onun əvvəlki hadisənin nəticəsi sayılmasına heç bir məntiqi əsas vermir. Habelə Yum öz fəlsəfi düşüncələrini əsas götürərək, ilahi varlığın sübutlarını, xüsusilə teleoloji sübutu qəbul etmədi. Yan Barbur bildirmişdir ki, Yum Allahı tam inkar etməmişdir. Yuna görə məntiq baxımından Alllahın varlığını nə sübut, nə də inkar etmək mümkündür.

XVIII əsrin ən məhşur filosofu Immanuil Kant (1794-1804) çox mürəkkəb bir fəlsəfi sistem yaratmışdır. O, təbiət elmlərinin inkişafına biganə qalmayaraq, bu elmləri metafizika ilə əlaqələndirməyə calışmışdır. Kant əqlin dini inanclarla bağlı obyektiv funksiyasını rədd etdi. O hesab edirdi ki, filosof olsaq, dindar ola bilmərik. O, «Xalis zəkanın tənqidi» kitabında qeyd edir ki: "Əqli idrakı inkar etməliyəm ki, imana yol açım". Diqqət edin, Kant insanın idrak qüvvəsini iki nəzəri və praktik sahəyə ayırırdı. Kanta görə, elm (təcrübəyə əsaslanan bilik) nəzəri, din isə praktiki sahə ilə məşğuldur. Deməli, o bu yolla elm və din arasındakı ziddiyyəti həll etməyə çalışırdı. Kant hesab edirdi ki, bizim Allahın varlığına inancımız praktiki idrakın məhsuludur. Çünki nəzəri idrak hissi təcrübədən məhdud olduğu üçün Allahı dərk etmək qabiliyyətinə malik deyil. "Xalis zəkanın tənqidi" kitabında oxuyuruq: İlahiyyat sahəsində nəzəri idrakın bütün səyləri faydasızdır. Biz ilahiyyatı etika qanunları (praktiki idrak) əsasında qursaq, artıq əqli və nəzəri ilahiyyata yer qalmayacaq. İntibah dövründə elmin inkişafı, filosofların yeni fəlsəfi görüşlərinin meydana gəlməsi və ilahiyyatçıların dinin müdafiəsi uğrunda (Allahın varlığına aid sübutların təqdimi kimi) səyləri həmin dövrün təzadlı şəraitindən danışır. Bir tərəfdən renessans yaşayan insan təcrübi elmlərin nailiyətlərini müşahidə edir, digər tərəfdən dini təcrübəyə əsaslanan ilahiyyatla ehtiyaclarını ödəməmək istəyir.

XIX əsrdə elm və din arasında münasibətlər redaktə

XIX əsri elm və din arasında müharibə asri adlandırmışlar. Bu əsrin axırlarında Con Uilyam Droper "Din və elm arasında təzadların tarixi" kitabında, Dikson Vayt "Elm və din müharibəsi tarixi" əsərində uyğun ziddiyyətlər haqqında məlumat verməyə çalışdılar. Lakin XIX əsrdə din və elm arasında cərəyan edən təzadlar daha çox Darvinin "Təkamül" nəzəriyyəsinin təsiri altında yaranmışdır. İngilis təbiətşünası Çarlz Darvin (1809-82) 1859 ildə yazdığı "Növlərin mənşəyi" adlı kitabında təkamül nəzəriyyəsini irəli sürdü. Öncə qeyd etdik ki, Nyutonun və Laplasın fiziki tədqiqatları nəticəsində kainat tam təbii və mexaniki təsəvvür edilirdi. İndi isə Darvin təkamül prossesini təbiətin dəyişməz qanunları çərçivəsinə salmaq istəyiridi. Darvin Latin Amerikasında bitkilər və heyvanlar barədə, xüsusilə, növlərin xırda dəyişkənliyi haqqında bir sıra araşdırmalardan sonra canlı təbiətin seçmə vasitəsilə təkamülü haqqında qənaətlərini açıqladı. O deyir: "Heyvanlar və bitkilər üzərində apardığım uzunmüddətli müşahidələrdən sonra zehnimdə belə bir fikir

¹ Immanuel Kant, "Critique of Pure Reason", p. 636 124

formalaşdı ki, şəraitə (heyvan və bitkilərin yaşam şəraitinə) uyğunlaşan dəyişiklik salamat qalır, uyğunlaşmayan dəyişiklik isə sıradan çıxır. Bu prosesin nəticəsi yeni növlərin yaranmasıdır. 1871-ci ildə Darvin "İnsanin mənşəyi" kitabında heyvanlar və bitkilər barədə əldə etdiyi nəticələri insana tətbiq etdi və insanın heyvandan yarandığını açıqladı. O sübut etmək istəyirdi ki, insanaxas olan və onu heyvandan fərqləndirən xüsusiyyətləri təbii seçmə prosesindəki tədrici dəyişiklik kimi ilə izah etmək mümkündür. Müasir din filosofu Alvin Plantinqa hesab edir ki, Darvin heyvanlarda baş verən tam təbii və səbəbsiz dəyişiklikləri kor və naməlum təbii seçmə prosesi ilə əlaqələndirməklə həyat həqiqətinin mənəvi və ilahi izahını tam cəfəng və faydasız formaya saldı."2. 10mbio T

XIX əsrdə Allahın varlığını sübut edərkən istifadə olunan teleoloji üsuldan belə bir nəticə çıxarılır ki, canlıların fiziki quruluşu və onların bədən üzvlərinin faydalı işə uyğunluğu fövqəltəbii zəkayamalik varlığı qəbul etmədən izah oluna bilməz. İngilis filosof və skolosti Uillyam Daleyin (1802) "Təbii İlahiyyat" əsərində bu uyğunluqların bir çox nümunəsi göstərilmişdi. Lakin təkamül nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi həmin dövrdə belə bir təsəvvür yaratdı ki, təbii seçmə qanununu qəbul etsək, Allahın varlığını təsdiqləmədən bu uyğunluqlar izah oluna bilər. Təkamül nəzəriyyəsi kainatın Allah tərəfindən yaranması müddəası ilə ziddiyyətdə olmaqla yanaşı, həm də bəzi reallıqlarla təzad təşkil edirdi. Misal üçün, dinlərdə, ən azı təkallahlı dinlərdə insan digər yaranmışların fövqündə dayanır və yeganə düşüncəli məxluqdur. Halbuki təkamül nəzəriyyəsinə görə insan da sair canlılar tək təbii seçmə üsulu ilə yaranmışdır və təbiətin başqa canlılarından heç bir üstünlüyü yoxdur. Şübhəsiz, təkallahlı dinlərə əsasən kainatı və insanı yaradan Allahdır. Lakin sual oluna bilər ki, həmin dinlərdə Allahın bu dünya-

nı müəyyən bir üsulla xəlq etməsi barədə dəqiq məlumat verilirmi? Tövhid dinlərindən azca anlayışı olanlar bilirlər ki, bu dinlərdə Allahın həyatı və kainatı Darvinin təklif etdiyi üsuldan fərqli bir üsulla yaratdığı nəzərə çarpmır. Deməli, Allaha və onun yaradan varlıq olduğuna inananlar bu nəzəriyyənin əsassız olduğunu sübut etməyə calışmaya bilərlər. Alvin Plantinga din fəlsəfəsində tədqiqatlar kitabinda deyir: "Allaha inanan şəxs üçün bioloji tədqiqatların nəticələri əhəmiyyət daşımır. Hətta təkamül nəzəriyyəsinin düzgünlüyü sübuta yetsə də, bu onun inancına xələl gətirmir. Çünki dinə inanan şəxs Allahın mövcudları müəyyən fiziki və bioloji şəraitdə yaratması eh- timalını rədd etmir." Təkamül nəzəriyyəsi hətta Allahın kainatdakı rolunu daha aydın formada izah etdiyindən bir çox ilahiyyatçılar tərəfindən müsbət qarşılanımışdır. Onlardan bəziləri darvinizmi din və fəlsəfə üçün faydalı hesab etmişlər. Beləcə, yeni elmin (təcrübi və təbiət elmlərinin) vəzifələrindən biri də Allahın dünyanı necə xəlq etməsinin qeyri- fəlsəfi üsullarını bizim üçün açıqlamısıdır.'

XIX əsrin sonlarında insanların dindən uzaqlaşması haqqında tarixi faktlar mövcud olsa da, həmin dövrü tam dinsiz adlandırmaq və darvinizmi nəticəsində insanlarda möcüzəyə, əbədi həyata və bu kimi dini məfhumlara qarşı inkar hissi oyanmasını önə çəkmək yanlış olardı. Çünki XIX əsrin mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyəti, o cümlədən xristian ruhanilərinin xalq tərəfindən bəyənilməməsi onların dini inanclardan kənarlaşmasına kifayət qədər zəmin yaradırdı. Bir sözlə, həmin dövrdə Avropa cəmiyyətindəki sekulyarlaşma prosesi insanların dindən uzaqlaşmasına xeyli təkan verdi. Belə bir qənaətə gəlirik ki, təkamül nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi elm və din arasında nəinki ziddiyyətə səbəb olmamış, hətta bir çoxları tərəfindən dini inanclara münasib sayılmışdır. Claude Welch, "Dispelling Some Myhs about the Sphit Between Theology and scence", p 32 126

XX əsr, Yeni baxış dövrü redaktə

XX əsrin ortalarına qədər təcrübi elmlər insan zəkasının qələbəsi hesab olunurdu. Təbiət elmlərinin hər bir hadisəni izah etməyə qadir olması tam təsdiq edilirdi. Lakin son illərdə bu iddia ciddi tərəddüdlərlə üzləşmişdir. Təbiət elmlərinin insanın Allaha olan ehtiyacını ödəmək iqtidarında olması təsəvvürləri aradan qalxmışdır. Fizikanın bu günkü inkişafı materiyanın yeganə obyektiv varlıq olması iddiasını alt-üst etmişdir. Beləliklə, müasir dövrdə elm və din arasında yaranmış münasib dialoq mühiti onların sıx əlaqəsinə zəmin yaratmışdır. Müasir fiziklərdən biri demişdir: "Fiziklər elmi araşdırmalarında həqiqətləri kəşf etdikcə kainat daha əsrarəngiz görünür və bir növ dini hisslərin güclənməsinə səbəb olur. Hazırda astronomiya və fizikada müşahidə edilən tərəqqi o qədər əzəmətli və qədim dövrdə olduğundan cazibəlidir ki, nəzəri fizika ilə məşğul olan bir çox müasir alimlərdə Allaha sitayiş və inanc əhval-ruhiyyəsi yaranmışdır.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, müasir fizikada müşahidə edilən kainat klassik fizikada göründüyündən daha çox dini inanclara şərait yaradır. Elm və din münasibətlərinin intibah dövründən sonrakı vəziyyətini qısa da olsa nəzərdən keçirdikdən sonra elm və dinin əlaqələri və onların düzgün təhlili haqqında araşdırma aparacağıq. Din filosofları elm və dinin əlaqələrini dörd müxtəlif müstəvidə araşdırmışlar: a) elm və din bir-birinə zidd həqiqətlərdir; b) elm və din bir-birindən asılı olmayan müstəqil sahələrdir; c) elm və din arasında yalnız dialoq yaratmaq mümkündür; d) elm və din həqiqətlərinin hər biri digəri ilə müqayisədə təkmilləşdirici rol oynayır. Qeyd etmək lazımdır ki, aşağıda müzakirə mövzumuz olacaq bu yanaşmalar qərb fəlsəfə tarixinidə cərəyan etmişdir. Müsəlman dünyasına gəldikdə isə məsələ fərqlənir. Biz sözü gedən əlaqələrin təhlili-tənqidi izahını verdikdən sonra elm və din əlaqələrinin İslam nöqteyi-nəzərindən də durumunu nəzərdən keçirəcəyik


Təkmilləşdirici nəzəriyyə redaktə

Bu nəzəriyyəyə əsasən, elm və din məzmun baxımından biri-birini tamamlayan reallıqlar kimi qəbul edilməlidir. Yəni, elm və dini vasitəsiz əməkdaşlığından söhbət gedir. Bunlar müstəqil deyillər. Bunlar ancaq biri-birini təkmilləşdirərək, və ya inkişaf etdirərək davam edə bilərlər. Bu nəzəriyyənin iki forması vardır:

1. Təbii ilahiyyat redaktə

19-cu əsrdə təbii ilahiyyatın nümayəndələri elmi təcrübi naliyyətlərə əsaslanaraq teoloji metodla ilahi varlığın obyektivliyini sübuta yetirməyə çalışdılar. Teoloji sübutda təbiətdəki yüksək məqsədəuyğunluq nəticə kimi qəbul edilir. Bunun səbəbi araşdırılır. Beləcə həmin nizam-intizamın fövqəltəbii elm və qüdrət sahibi olan varlıq tərəfindən yarandığı bildirilir. Çünki, təkcə belə bir varlıq kainatın nizam-intizamını tənzimləyə bilər. Teoloji arqumentin müxtəlif formaları mövcuddur. Lakin onların hamısı bu müddəada həmfikirdirlər ki, elm təbiətin bu metodla dinin əsas müddəası “ Allahın varlığı” sübuta yetirilər. Təbii ilahiyyat dinin bütün müddəalarını yalnız elmi metodlarla əsaslandırmasını məqbul hesab edir.

Tənqidi: 1) Onların dinin bütün müddəalarının yalnız elmlə əsaslandırmaq lazımdır fikri məqbul sayıla bilməz çünki, dində bir çox həqiqətlər elmi metodla sübuta yetirilmir.

2) İlahi varlığı teoloji metodlarla sübuta yetirmək bu şüurlu varlığın mövcudluğunu açıqlasa da, həmin varlıq dində təsvir edilən Allahdan xeyli fərqlənir. Dinin insanlara təqdim etdiyi Allah insanlarla danışır, onları eşidir, onların dualarını qəbul edir və onları sevir... Halbuki, təbiətdəki nizam-intizamı əsas götürməklə sübut olunan varlıq yalnız yaradandır. Yaratdıqdan sonra onun başqa funksiyası yoxdur.

3) Göründüyü kimi, təbii ilahiyyat deizm cərəyanlarının müddəaları ilə çıxış edir. Yəni, təbii ilahiyyatın nəticəsi deizm təlimidir. 17-ci əsrdə ingilis filosofu Gerberi deizm məktəbini ilk səbəb kimi təsdiqlədi. Deməli, Tanrı kainatı yaratdıqdan sonra Allahın varlıqla heç bir əlaqəsi olmur. Deizmdə Tanrının iradəsi, istəyi... kimi məsələlər öz istəyini tapmır. Aydındır ki, dünyanı yaratdıqdan sonra onunla heç bir əlaqəsi olmayan Allaha inanmaq ateizmdən bir o qədər də fərqlənmir.

2. Təbiət ilahiyyatı redaktə

İslamda elm və din probleminin qoyuluşu redaktə

Quran ayələrində elm sahiblərinin itaətkar və allahsevər insanlar olması, elm və alimin yüksək dəyərə malik olduğu bildirilir. Quranda və hədislərdə insanların ümumi şəkildə elmə dəvət edilməsi onu bildirir ki, İslamda insana faydalı olan bütün elmlərin öyrənilməsi və tədqiq olunması tövsiyə olunmuşdur. Hesab edirik ki, İslamda elma münasibətin hansı səviyyədə olduğunu müəyyənləşdirmək üçün iki problemi müxtəlif müstəvilərdə araşdırmalıyıq: İlk öncə İslamda, xüsusilə Quran ayələrində və islam fəlsəfi dünyagörüşündə Yeni elmə münasibət məsələsi həll edilməli, sonra isə müsəlman mədəniyyəti və tarixində müsəlmanların, Yeni elmə baxışı təhlil edilməlidir.

İslam fəlsəfi fikrində elm və din probleminin həlli redaktə

İslam dininin müqəddəs kitabı Quran-kərim və hədislərdə məzmun baxımından Yeni elmdə sübuta yetirilmiş elmi faktlarla ziddiyyət təşkil etmir. Bu müddəanı rədd edəcək heç bir Quran ayəsi və ya hədis mövcud deyil. Şübhəsiz, burada təhrif edilməmiş hədisləri əsas götürülməlidir. Bundan əlavə, elm və dinin tam müstəqil sahələr olduğunu qəbul etmək də tam doğru deyil. Hərçənd, bir çox dinsevər insanlar bu fikirlə razılaşırlar. Lakin həmin ideyanın kökündə dinin elmi həqiqətlərə zidd olması ön fərz kimi təsdiq edilmişdir. Bu isə İslam dini baxımından qətiyyətlə rədd edilir. İslam fəlsəfi fikrində Elm və Din münasibətlərinin ziddiyyətli olduğu fərziyyə də qətiyyətlə rədd edilir. İslam dünyagörüşü baxımından elm və din arasındakı əlaqə yalnız onların bir-birilə dialoqu və təkmilləşdirici rol oynayaraq həll edilmişdir. Din insan tərəfindən əldə edilən elmi nailiyyətləri dəstəkləyir, hətta insanları təkidlə elm öyrənməyə dəvət edir. Bu müddəanı sübuta yetirmək üçün dində kifayət qədər dəlil mövcuddur. İslam Peyğəmbəri həzrət Məhəmməd (s) buyurur: "Elm Çində olsa belə onu öyrənməyə tələsin".' Həzrət digər bir hədisdə buyurmuşdur: "Elm möminin itkisidir, müşriklərin əlində olsa belə onu öyrənin." Quran ayələri də insanın kəşf edə biləcəyi elmə yüksək dərəcədə qiymət vermişdir. "Ali-İmran" surəsinin 190-191-ci ayələrində buyurulur: "Həqiqətən, göylərin və yerin yaradılışında, gecə ilə gündüzün get-gəlində sağlam ağıl və düşüncə sahibləri üçün nişanələr var." "O kəslər ki, ayaq üstə, oturaq halda və böyürləri üstə (yatdıqları halda) Allahı yadlarına salır, göylərin və yerin yaradılışı barəsində fikirləşirlər: "Ey Rəbbimiz, bunları boş yerə yaratmamısan". Diqqət etsək görərik ki, bu ayələrdə insanlar təbiət aləmi haqda düşüncəyə çağırılmışdır.