İnformasiya texnologiyaları: Redaktələr arasındakı fərq

“İnformatika” bir elm sahəsi kimi əsasən son onilliklərdə formalaşmışdır. İnformasiya və avtomatika sözlərindən yaranmış İnformatika (ingiliscə Informatics) terminini ilk dəfə fransızlar (1960-ci il) avtomatlaşdırılmış informasiya emalı sahəsini adlandırmaq üçün istifadə etmişlər.

“İnformatika” elmi informasiya emalı proseslərinin (informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, dəyişdirilməsi, ləğvi və s.) kompüterkompyuter texnikası vasitələri ilə avtomatlaşdırılmasından bəhs edən elm sahəsi kimi formalaşmışdır.

İnformatika elminin əsas tətqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompüterləşdirilməsidirkompyuterləşdirilməsidir. Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qramatika və s. özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və digərləri təşkil edir.

KompüterdəKompyuterdə informasiya ikili say sistemi vasitəsilə kodlaşdırılır.

Informasiyalaşma – kompüterlərinkompyuterlərin və informasiya texnologiyalarının həyatın bütün sahələrinə kytləvi tətbiqidir.

Müasir informasiya texnologiyaları – müasir kompüterkompyuter texnikasına əsaslanaraq informasiyanın yığılmasını, saxlanmasını, emalını və ötürülməsini təmin edən müasir texniki vasitələr və riyazi-kibernetik metodlar yığımıdır.

KompüterKompyuter informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmış yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş universal qurğudur.

İlk kompüterlərkompyuterlər XX əsrin 40-ci illərində Böyük Britaniyada, ABŞ-da, bir neçə il sonra keçmiş SSRİ-də yaradılmış və ilk növbədə hesablama proseslərini avtomatlaşdırmaq üçün istifadə edilmişdir.

KompüterKompyuter aşağıdakı qurğulardan təşkil olunmuşdur: sistem bloku, manitor, klaviatura, manipulyator “mous”.

KompüterlərKompyuterlər portativ variantda da istehsal olunur – “bloknot” (notebook). Burada sistem bloku, monitor və klaviatura bir korpusda qurulur: sistem bloku klaviaturanın altında, monitor isə klaviaturaya qapaq şəklində hazırlanır.

KompüterKompyuter aşağıdakı qurğulardan təşkil olunmuşdur: sistem bloku, manitor, klaviatura, manipulyator “mous”.

KompüterlərKompyuterlər portativ variantda da istehsal olunur – “bloknot” (notebook). Burada sistem bloku, monitor və klaviatura bir korpusda qurulur: sistem bloku klaviaturanın altında, monitor isə klaviaturaya qapaq şəklində hazırlanır.

Manitor – kompüterdəkompyuterdə olan informasiyaya baxmaq üçün istifadə olunur.

Klaviatura – kompüterəkompyuterə məlumatı (verilənləri və əmrləri) daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur. Klaviaturanın köməyi ilə maşina istənilən simvolları (rəqəm, hərf, heroqriflər və s.) daxil etmək mümkündür.

Printer – kompüterinkompyuterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür. İnformasiyanın çıxışa verilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür. Simvollu və ya qrafiki. Simvollu printerlər sətrdəki ayrı-ayrı simvolları bütöv şəkildə çap başlığına ötürür. Qrafiki printerlərdə məlumat simvollar şəklində deyil, ayrı-ayrı nöqtələr şəklində çıxışa ötürülür. Vahid uzunluqda (1 dyümda) olan nöqtələrin sayı printerin imkanlarını göstərir. Kağız üzərində şəklin qeyd edilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür: zərb ilə və zərbsiz çap qurğuları.

Skaner – fərdi kompüterinkompyuterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn və şəkilli məlumatları kompüterəkompyuterə daxil etmək üçündür. Skaner məlumatı qrafiki formada oxuyur və maşının yaddaşına daxil edir. Daha sonra lazımi qrafiki redaktor proqramların köməyi ilə onu ikilik koda çevirərək disklərə və ya çap qurğusuna ötürülməsini təmin edir. Fərdi kompüterlərəkompyuterlərə USB portu vasitəsi ilə qoşulur.

Multimedia qurğusu – informasiyanın emalı texnologiyası olub, mətni, səsi, qrafiki, şəkli və animasiyanı kompüterkompyuter sistemində tam şəkildə birləşdirir.

Meynfreym – ümumi məqsədli universal elektron-hesablama maşınıdır. 70-ci illərdə dünya kompüterkompyuter parkının böyük hissəsini meynfreym kompüterlərikompyuterləri təşkil edirdi. Fərdi kompüterinkompyuterin inkişafı ilə əlaqədar olaraq meynfreymlərin tətbiq sahələri azalmağa başladı. Buna baxmayaraq bu kompüterlərdənkompyuterlərdən müdafiə, maliyyə və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. Meynfreym kompüterlərikompyuterləri böyük, mürəkkəb hesablamalar aparmaqla yanaşı özünə çoxlu sayda terminal birləşdirir. Təyyarə və qatarlara sərnişin biletlərinin satışını mərkəzləşdirilmiş qaydada ilə həyata keçirən hesablama sistemlərində meynfreymlərdən istifadə olunur. Meynfreym kompüterlərinkompyuterlərin istehsalı ilə əsasən IBM firması məşğul olur. Bu cür kompüterlərinkompyuterlərin qiyməti 1 milyon dollar dəyərində olur.

SuperkompüterSuperkompyuter – çox prosessorlu elektron-hesablama sistemidır. İlk supekompütersupekompyuter amerikalı mühəndis-elektronçu Seymur Krey tərəfindən 1975-ci ildə yaradılmışdır. SuperkompüterlərinSuperkompyuterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə milyard əməliyyatlarla ölçülür. SuperkompüterlərdənSuperkompyuterlərdən aerodinamika, seysmologiya və nüvə fizikasında bir çox məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. SuperkompüterlərdəSuperkompyuterlərdə çoxsaylı mikroprosessorların paralel işlənməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlığı əldə etmək olur. SuperkompüterlərinSuperkompyuterlərin qiyməti təqribən 100 milyon dollarlarla ölçülür.

İlk kütləvi fərdi kompüterkompyuter İBM firması tərəfində buraxılmışdır.

Əməli yaddaş qurğusu (Random Access Memory – RAM, память с произвольным доступом или оперативное запаминающее устройство – ОЗУ) – ixtiyari müraciətə malik yaddaş olub, kompüterkompyuter və digər qurğularda informasiyanın oxunması və yazılmasını təmin edən yaddaş. Konmüter söndürüldükdə ƏYQ-da saxlanılan verilənlər silinir.

Daimi yaddaş qurğusu (Read Only Memory – ROM, постаянное запаминающее устройство – ПЗУ) – yalnız oxumaq üçün istifadə olunan yaddaş olub, kompüterdəkikompyuterdəki bütün fayllar, qovluqları özündə saxlayır. İlk dəfə 1973-cü ildə İBM 3340 sistemin yaddaşında yaradılıb.

Virtual yaddaş – kompüterkompyuter tərəfindən yerinə yetirilən proqramin ölçüsü ƏYQ-nun ölçüsündən böyük olduqda istifadə olunan müvəqqəti yaddaş. Məsələn, kompüterinkompyuterin ƏYQ-nun ölçüsü cəmi 32 Мбайт olduğuna baxmayaraq o, 4 Qbayta qədər virtual yaddaşdan istifadə edə bilər.

Keş-yaddaş – verilənlərin məntiqi xəzinəsi. KompüterKompyuter sorğu göndərərkən dinamik yaranır. Soruşulan adlarin təyini zamanı istifadə olunan vaxtı optimallaşdırmağa kömək edir.

Əməliyyat sistemləri (ƏS) – istifadadəci ilə kompüterkompyuter arasında dialoq yaratmaq, aparat və resursları idarə etmək və digər funksiyaları yerinə yetirmək üçün istifasə olunan proqramlar paketidir.

*o KompüterinKompyuterin yaddaşının idarəedilməsi

Windows ƏS ilk dəfə 1985-ci ildə Microsoft firması tərəfindən buraxılmışdır. 1987-1989 illərdə Windows sistemində işləyən çoxlu sayda güclü və rahat proqramlar yaradıldı. Məsələn, Windows üçün Microsoft Word, Excel, Aldus PageMaker və s. Bu proqramların yayılması istifadəçilər arasında Windows sisteminin populyarlığının artmasına səbəb oldu. 1990-cı ildə yaradılmış Windows 3.0 versiyasından başlayaraq Windows müasir kompüterlərkompyuterlər üçün standarta çevrildi.

Windows – müasir kompüterlərinkompyuterlərin istifadəsində yeni imkanlar açan bir sistem olub, proqramın yerinə yetirilməsi üçün rahat şərait yaradır.

Proqram – konkret məsələnin (mətnin redaktəsi, mühasibat uçotu və ya verilənlərin idrə edilməsi) həllini təmin edən kifayət qədər tam kompüterkompyuter təlimatları yığımıdır. Proqramlara çox zaman əlavələr də deyirlər. Üç cür proqram mövcuddur: sistem proqramları, tətbiqi priqramlar, alqoritmik dillər proqramı.

* Tətbiqi priqramlar – hər hansı bir məsələnı həll etmək üçün istifadə olunur (mətn redaktorları, elektron cədvəllərlə işləmək üçün proqramlar, verilənlər bazaları, tərcümə proqramları, kompüterkompyuter qrafikası, arxiv proqramları və s.). Tətbiqi priqramlar özləri də tiplərə bölünürlər: Əsas tətbiqi priqramlar və köməkçi proqramlar (utilitlər). Utilit – konkret işi görən və ofis proqramlarına daxil edilən xüsusi proqramdır.

Digər proqramlar da mövcuddur. Məsələn, KompüterKompyuter oyunları. Bu tip proqramlar kompüterkompyuter qurğularını test etmək üçün ən yaxşı üsuldur. Belə ki, işdə yüksək surət, daha çox yaddaş və yaxşı qrafika tələb edir.

Təhlükəsizlik, şəbəkədə kompüterlərinkompyuterlərin və verilənlərin zədələnmələrdən və itkilərdən qorunması sistemidir. Bu zaman yalnız müəyyən səlahiyyətə malik istifadəçilərə ümumi fayllara müraciət etməyə icazə verilir.

KompüterKompyuter dünyasında təhlükəsizlik anlayışı 3 aspekti əhatə edir:

İnformasiyanın əldə olunması, ötürülməsi və istifadəçilərin mövcud informasiyadan birgə istifadəsini təmin etmək üçün kompüterkompyuter şəbəkələrinin olması vacib şərtdir. KompüterKompyuter şəbəkələri – rabitə xətləri və xüsusi proqram təminatı ilə bir-birilə əlaqəli komputerlər və perferiya avadanlıqları sistemindən ibarətdir. Məsafədən asılı olaraq, rabitə xətləri olaraq kabeldən, telefon xətlərindən, radiorabitədən, peyk rabitəsindən və optik lifli xətlərdən istifadə olunur.

KompüterKompyuter şəbəkələrinin iki tipi: lokal və qlobal kompüterkompyuter şəbəkələri geniş yayılmışdır. . Qlobal kompüterkompyuter şəbəkələri WAN (Wide Area Network) – bir-birlərindən çoğrafi uzaq (yer kürəsinin istənilən hissəsindəki) kompüterlərikompyuterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Rabitə vasitəsi olaraq əsasən yüksək sürətli telefon və peyk rabitəsindən istifadə olunur. Qlobal kompüterkompyuter şəbəkələri əsasən ''klient server'' texnologiyası əsasında fəaliyyət göstərir. Şəbəkənin proqram təminatı əsasən iki hissədən idarət olur: Klient və Server.

Ən böyük qlobal kompüterkompyuter şəbəkəsi İnternet kompüterkompyuter-informasiya şəbəkəsidir. Internet özündə milyonlarla kompüterikompyuteri birləşdirən, kompüterkompyuter şəbəkələrinin ümümdünya toplusudur.

Qlobal kompüterkompyuter şəbəkəsində rabitə vasitəsi olaraq yüksək səviyyəli telefon və peyk rabitəsindən istifadə edilir. Klient-server texnologiyası əsasında işləyir.

Lokal kompüterkompyuter şəbəkələri LAN (Local Area Network) bir muəsissə daxilində fəaliyyət göstərir və informasiya mübadiləsinə, informasiya və perferiya avadanlıqlarından birgə istifadəyə şərait yaradır. Şəbəkədə kompüterlərkompyuterlər kompakt şəkildə yerləşdirilir.

Korporativ şəbəkə lokal şəbəkəyə aid olub, hər-hansı təşkilat daxilindəki kompüterlərikompyuterləri, printerləri və digər qurğuları birləşdirən kommunikasiya şəbəkəsidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, təşkilata aid binalar müxtəlif şəhərlərdə yerləşə bilərlər.

Prqramçı isə proqramlaşdırma dillərini bilməklə, qarşıya qoyulan məsələnin kompüterdəkompyuterdə həllini həyata keçirmək üçün proqram yazır və onu kompüterdəkompyuterdə yerinə yetirir.

Alqoritmin kompüterinkompyuterin başa düşməsi üçün proqramlaşdırma dillərindən istifadə edilir. Məsələ həll edərkən əvvəlcə yerinə yetiriləcək əməliyyatların alqoritmi tərtib edilir, daha sonra bu əməliyyatlar hər-hansı alqoritm (proqramlaşdırma) dilində əmrlər şəklində yazılır. Tərtib olunmuş proqram xüsusi əlavələr (translyator proqramlar) vasitəsilə yerinə yetirilir və ya maşın koduna çevrilir.

Proqramlaşdırma dili süni dil olub, təbii dillərdən məhdud sayda sözlərin olması ilə fərqlənirlər. Bu dillərlə hazır proqramlar deyil, yalnız proqramın mətni yaradılır. Proqram dilini kompüterinkompyuterin başa düşdüyü maşın dilinə çevirmək üçün translyatorlardan (translator – tərcüməçi) və kompilyatorlardan (compiler – tərtibatçı) istifadə edilir. Hər bir proqramlaşdırma dilinin öz translyatoru (kompilyatoru) olur.

*Assembler – bu proqeam vasitəsilə effektiv və kompakt proqramlar yaradılır. Assemblerlərdən sistem proqramlarının, drayverlərin, kompüterinkompyuterin aparat resurslarına müraciət üçün və s. proqramların yaradılmasında istifadə edilir.

# KompüterdənKompyuterdən telefona.

Son 2-3 il ərzində respublikamızın telekommunikasiya şəbəkəsində də İP telefon rabitəsindən istifadə edilir. Bütün bu amillər ondan xəbər verir ki, İP texnologiyası olduqca perspektivli bir informasiya verilişi sahəsidir. Əgər İP telefon rabitəsinin tarixinə nəzər salsaq görərik ki, onu tətbiq etmək üçün ilk cəhd 1983-cü ildə ABŞ-ın Massaçusets ştatının Kembric Universiteti tərəfindən göstərilmişdir. Həmin layihədə kompüterlərinkompyuterlərin tərkibinə analoq səs siqnalına çevirərək paket şəklinə salan xüsusi avadanlıqlar daxil edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu layihə çərçivəsində Bolt Berankand Newman şirkətinin ABŞ-ın qərb və şərq hissələrində yerləşən ofisləri arasında İnternet şəbəkəsindən istifadə etməklə səs siqnal verilişinin təşkil olunmasına baxmayaraq, rabitə zamanı paketlərin itkisi və gecikməsi nəticəsində fasilələr yaranaraq səsin keyfiyyətini həddindən artıq aşağı salmışdır.

Mütərəqqi texnologiya olan İP telefonun kəşfi İsrailin Vokatel şirkətinə məxsusdur. 1995-ci ildə Vokatel şirkəti siqnalların rəqəm formasına çevrilməsində mövcud elmi nailiyyətlərin tətbiqi ilə kodek, kompüterkompyuter və İP protokolundan istifadə edərək internet şəbəkəsi ilə danışıq siqnallarının verilməsinə nail olmuşdur.1995-ci ildən başlayaraq İP telefon üçün səsin sıxılması prosesində iki - GSM və TrueSpeech (DSP Group İnc. Şirkəti), daha sonra isə SİP (Session İnitiation Protocol) protokolu təkmilləşdirildi. İP telefoniyaya maraq artıb.